Mikołowski cmentarz parafialny, będący obecnie największą nekropolią w mieście, powstał najprawdopodobniej na początku XIX stulecia. Konstanty Prus, autor pierwszej monografii Mikołowa, datuje jego powstanie na rok 1820:
„W roku 1820 stary cmentarz przy kościele św. Wojciecha naprawiono (mury itp.) i uporządkowano, ale ponieważ w ostatnim czasie okazywał się coraz bardziej niewystarczającym, przeto założono w tymże roku nowy większy cmentarz na uboczu na polu farskiem. Ta część dzisiejszego cmentarza, która położona jest najbliżej dzisiejszego nowego kościoła, była wówczas owym nowo założonym cmentarzem”.
Datowanie to wydaje się jednak nieścisłe, gdyż mikołowski cmentarz został już wyraźnie uwzględniony na tzw. planie Viebiga z 1811 roku, co automatycznie przesuwa rzeczywisty moment jego założenia co najmniej na pierwszą dekadę XIX wieku.
Artykuł powiązany:
W tamtym okresie cmentarz był znacznie mniejszy aniżeli obecnie, obejmując jedynie pierwsze cztery kwartały dzisiejszej nekropolii (sektory 1AL, 1AP, 1BL, 1BP), jak również – najprawdopodobniej – boczne sektory C i SZ oraz cały obszar pomiędzy nimi, wraz z bramą główną. Jego koniec znajdował się mniej więcej na wysokości obecnej kapliczki cmentarnej.
W kolejnych dekadach XIX stulecia cmentarz ten został jeszcze dwukrotnie powiększony, osiągając ostatecznie powierzchnię 5 hektarów i 2 arów.
Poszerzenia cmentarza w XIX wieku
W 1864 roku do mikołowskiego cmentarza przyłączono około 3,5 morgi sąsiedniego pola farskiego (1 morga = 2553 m²), przedłużając go w kierunku wschodnim, a zarazem poszerzając nieznacznie po stronie północnej.
W nowym kształcie nekropolia obejmowała około 2 hektarów, a jej ówczesny koniec wyznacza obecna alejka prowadząca bocznymi wyjściami na ulicę Okrzei i ulicę Cmentarną. Jednakże pod względem obszaru cmentarz był wówczas o ponad połowę mniejszy niż obecnie.
Drugie powiększenie nastąpiło dwie dekady później, w 1885 roku, i stanowiło ono zwieńczenie długiej batalii pomiędzy parafią mikołowską a władzami państwowymi, toczonej zresztą w szczytowej fazie Kulturkampfu. Szczegółowy opis tej niemal dziesięcioletniej walki z niemiecką administracją można znaleźć w monografii Konstantego Prusa (1932, s. 337-340).
Poszerzenie z 1885 roku było już znacznie większe od poprzedniego: do cmentarza dołączono wówczas 12 mórg pola po stronie wschodniej, z czego około 8 mórg stanowiły pola farskie, a pozostałe grunty zakupiono od trzech różnych gospodarzy.
W ten sposób całkowita powierzchnia cmentarza wzrosła z około 2 hektarów do ponad 5 hektarów, a cała nekropolia osiągnęła kształt bardzo zbliżony do obecnego.
Cmentarz parafialny w Mikołowie w latach 1864-1885 (po lewej) oraz po 1885 roku (po prawej), ukazany na mapach topograficznych z lat 1883 i 1914. Kolorem zielonym zaznaczono w przybliżeniu początkowy zasięg cmentarza, sprzed 1864 roku. Oprac. A.A. Jojko.
Powstanie cmentarzyka sióstr boromeuszek
Na początku lat trzydziestych XX wieku niewielki fragment cmentarza o powierzchni 800 m², położony na południowo-zachodnim krańcu nekropolii, został przeznaczony na potrzeby miejscowego klasztoru sióstr boromeuszek.
Wzmiankę o tym wydarzeniu odnajdujemy m.in. w monografii miasta z 2009 roku, autorstwa Ryszarda Szendzielarza i Bogusława Bromboszcza:
„Z upływem lat, po wybudowaniu nowego szpitala w 1932 roku, liczba sióstr boromeuszek systematycznie się zwiększała. W klasztorze przebywało 36 zakonnic. Jednocześnie w szpitalu leczono Siostry Miłosierdzia z innych placówek Zgromadzenia.
W roku 1932 ks. prałat Aleksander Skowroński, ówczesny proboszcz Parafii św. Wojciecha, porządkując przykościelny cmentarz parafialny, polecił wyodrębnić jego część położoną najbliżej kościoła, przeznaczając ją na miejsce pochówku zmarłych sióstr z mikołowskiego klasztoru.”
Datowanie na rok 1932, o ile jest ono ścisłe, odnosi się zapewne do momentu całkowitego ukończenia inwestycji, ponieważ pierwszy pochówek miał tam miejsce już w styczniu 1931 roku.
Cmentarzyk przeznaczony dla sióstr boromeuszek, oznaczony obecnie jako kwartał SZ, mierzy około 40 na 20 metrów i spoczywa na nim ponad 120 osób w 55 grobach.
W części centralnej znajduje się grobowiec przeznaczony dla matek przełożonych, w którym spoczywa obecnie 7 osób. Po obu stronach grobowca rozmieszczone są 54 groby sióstr zakonnych: po 27 grobów po każdej stronie, ułożonych w trzech identycznych rzędach po 9 grobów każdy. W większości grobów spoczywają obecnie dwie osoby, a w kilku przypadkach nawet trzy.
Cmentarz sióstr boromeuszek oraz grób matek przełożonych obecnie. Fot. A.A. Jojko (2024).
W 2007 roku lastrykowe nagrobki sióstr boromeuszek zastąpione zostały ujednoliconymi nagrobkami z granitu, utrzymanymi w nieznacznie ciemniejszym odcieniu szarości. Nieco później odnowiono także grobowiec matek przełożonych.
Cmentarz sióstr boromeuszek oraz grób matek przełożonych w 2007 roku, w trakcie wymiany nagrobków z lastriko (dwa rzędy po prawej) na nagrobki granitowe. Fot. A.A. Jojko (2007).
Niestety, wykonane wówczas inskrypcje nagrobne są już częściowo nieczytelne z uwagi na postępującą degradację użytej w nich farby. Proces ten jest szczególnie zauważalny po stronie lewej (południowej).
Pierwszy pochówek – S.M. Nikazja Matusik
Pierwszą osobą pochowaną na tym nowo wytyczonym kwartale była S.M. Nikazja Matusik, urodzona 26 lipca 1893 roku jako Klara Gertruda Matusik. Zmarła dnia 21 stycznia 1931 roku, mając 37 lat.
Prywatnie była ona rodzoną siostrą księdza Józefa Matusika SDS (1900-1974), salwatorianina o imieniu zakonnym Stanisław, który w latach 1934-1939 pełnił funkcję pierwszego superiora Domu Zakonnego Towarzystwa Boskiego Zbawiciela w Mikołowie. Był on zarazem dyrektorem powstałego przy zakonie gimnazjum (późniejsze tzw. Małe Seminarium Duchowne w Mikołowie) oraz założycielem i redaktorem naczelnym wydawanego wtenczas w naszym mieście czasopisma „Salwator”.
S.M. Nikazja Matusik wraz z bratem i rodzicami. Źródło: Akta Personalne ks. Stanisława Matusika SDS, Archiwum Polskiej Prowincji Salwatorianów w Krakowie. Udostępnione dzięki życzliwości dyrektora Archiwum, ks. dr Ireneusza Kiełbasy SDS.
Jak zaznaczono na profilu FB „Salwatorianie wczoraj i dziś. Kronika stulecia polskiej prowincji SDS”, prowadzonym przez Archiwum Polskiej Prowincji Salwatorianów w Krakowie, sama S.M. Nikazja miała również osobiste zasługi dla społeczności salwatoriańskiej w Polsce: w okresie, gdy prowadzone były starania o pozwolenie na osiedlenie się salwatorianów w diecezji katowickiej, pośredniczyła ona pomiędzy zakonem a mikołowskim proboszczem, ks. Prałatem Aleksandrem Skowrońskim. To między innymi dzięki jej wsparciu salwatorianie uzyskali ostatecznie zgodę na wzniesienie w latach 1931-1933 kolegium i gimnazjum w Mikołowie (publikacja z dnia 15.06.2020).
Imienny wykaz pochowanych
Jak już wspomniano nieco wcześniej, wykonane przed dwudziestu laty inskrypcje nagrobne ulegają postępującej degradacji. Już dziś niektóre fragmenty stały się praktycznie nieczytelne, a z biegiem czasu będą one jeszcze trudniejsze do zinterpretowania. W celu zachowania historycznego zapisu, poniżej zamieszczono imienny wykaz wszystkich osób pochowanych na cmentarzu sióstr boromeuszek, według stanu na dzień 1 lipca 2024 roku.
Na nagrobkach zamieszczano zwykle nazwiska rodowe pochowanych sióstr, poprzedzone ich imionami zakonnymi, z pominięciem imion chrzestnych. W kilka przypadkach podano wyłącznie imię zakonne (bez nazwiska).
Wszystkie wpisy uszeregowano tutaj zgodnie z układem pochówków. W nawiasach podano informacje dotyczące lokalizacji grobu: GP – Grobowiec Przełożonych, K – kwatera, licząc od lewej; SL – strona lewa (tj. na lewo od grobowca matek przełożonych), SP – strona prawa; R – rząd grobów, licząc od muru cmentarnego w przód; G – numer grobu, licząc od lewego krańca danego rzędu.
Grobowiec matek przełożonych:
• M.M. Filotea Pełka, ur. 16.03.1877, zm. 18.11.1939 (GP-K1).
• M.M. Stylita Rudzka, ur. 31.10.1887, zm. 07.05.1978 (GP-K1).
• M.M. Bolesława Broda, ur. 07.02.1914, zm. 15.06.1963 (GP-K2).
• M.M. Cecyliana Sztuder, ur. 12.03.1911, zm. 05.02.2009 (GP-K2).
• M.M. Paula Rolnik, ur. 01.07.1898, zm. 02.08.1976 (GP-K3).
• M.M. Hermana Copik, ur. 12.10.1920, zm. 22.01.2013 (GP-K3).
• M.M. Christiana Busz, ur. 13.09.1935, zm. 14.04.2023 (GP-K3).
Groby sióstr po stronie lewej:
• S.M. Nikazja Matusik, ur. 26.07.1893, zm. 21.01.1931 (SL-R1-G1).
• S.M. Kalasanta Siemiontkowska, ur. 05.02.1902, zm. 29.08.1972 (SL-R1-G1).
• S.M. Edyta Niering, ur. 05.09.1882, zm. 24.12.1933 (SL-R1-G2).
• S.M. Arymatea Kędzior ur. 05.06.1910, zm. 10.12.1972 (SL-R1-G2).
• S.M. Antonina Lorek, ur. 04.06.1914, zm. 09.05.1934 (SL-R1-G3).
• S.M. Mainrada Słota, ur. 12.08.1913, zm. 25.12.1977 (SL-R1-G3).
• S.M. Blandyna Szott, ur. 20.09.1906, 07.07.1934 (SL-R1-G4).
• S.M. Melchiora Ryga, ur. 16.04.1924, zm. 20.07.1992 (SL-R1-G4).
• S.M. Krysta Wawrzyczek, ur. 12.06.1914, zm. 03.02.1935 (SL-R1-G5).
• S.M. Emilia Staniec, ur. 02.04.1946, zm. 19.10.1992 (SL-R1-G5).
• S.M. Loreta Nowak, ur. 10.12.1914, zm. 20.10.1935 (SL-R1-G6).
• S.M. Krysta Palus, ur. 22.10.1916, zm. 31.01.1993 (SL-R1-G6).
• S.M. Gonzaga Grossmann, ur. 29.08.1912, zm. 29.01.1936 (SL-R1-G7).
• S.M. Serafina Palus, ur. 13.05.1920, zm. 07.10.1998 (SL-R1-G7).
• S.M. Wiktoryna Słotos, ur. 26.01.1897, zm. 11.03.1936 (SL-R1-G8).
• S.M. Tymona Mucha, ur. 28.12.1926, zm. 27.04.1999 (SL-R1-G8).
• S.M. Niceta Kokoszka, ur. 18.09.1908, zm. 17.04.1936 (SL-R1-G9).
• S.M. Cyriona Kalkowska, ur. 27.11.1922, zm. 17.01.2001 (SL-R1-G9).
• S.M. Klemencja Figiel, ur. 06.12.1892, zm. 13.01.1940 (SL-R2-G1).
• S.M. Magna Rudner, ur. 26.11.1919, zm. 17.01.1979 (SL-R2-G1).
• S.M. Letycja Psota, ur. 17.01.1912, zm. 14.12.1939 (SL-R2-G2).
• S.M. Agapis Paszyna, ur. 27.11.1897, zm. 09.05.1977 (SL-R2-G2).
• S.M. Azaria Zając, ur. 31.05.1887, zm. 01.06.1939 (SL-R2-G3).
• S.M. Augustyna Kott, ur. 16.01.1894, zm. 13.01.1979 (SL-R2-G3).
• S.M. Szczepana Szulc, ur. 30.06.1952, zm. 08.09.2015 (SL-R2-G3).
• S.M. Estera Tyman, ur. 13.06.1911, zm. 06.03.1939 (SL-R2-G4).
• S.M. Manuela Mrukwia, ur. 27.08.1913, zm. 27.05.1941 (SL-R2-G4).
• S.M. Subiria Pyrsz, ur. 27.07.1906, zm. 06.09.1938 (SL-R2-G5).
• S.M. Bonawita Stolarczyk, ur. 29.03.1926, zm. 27.12.1982 (SL-R2-G5).
• S.M. Osmana Lyta, ur. 22.06.1876, zm. 11.06.1938 (SL-R2-G6).
• S.M. Alwina Meisner, ur. 28.01.1914, zm. 31.08.1999 (SL-R2-G6).
• S.M. Macieja Stróżyk, ur. 28.05.1911, zm. 03.05.1938 (SL-R2-G7).
• S.M. Florentyna Miguła, ur. 11.05.1919, zm. 28.01.2002 (SL-R2-G7).
• S.M. Eugenia Dubiel, ur. 02.06.1897, zm. 28.10.1937 (SL-R2-G8).
• S.M. Diodora Piekorz, ur. 12.06.1916, zm. 13.03.2002 (SL-R2-G8).
• S.M. Cecylia Król, ur. 20.03.1906, zm. 08.11.1936 (SL-R2-G9).
• S.M. Rufina Słota, ur. 12.05.1927, zm. 23.01.2003 (SL-R2-G9).
• S.M. Nimfodora Jaksik, ur. 18.02.1911, zm. 05.01.1982 (SL-R3-G1).
• S.M. Goretti Tomczykiewicz, ur. 15.03.1936, zm. 07.02.1982 (SL-R3-G1).
• S.M. Gaudenta Otkowicz, ur. 27.08.1935, zm. 14.01.2016 (SL-R3-G1).
• S.M. Julia Sucker, ur. 15.01.1883, zm. 20.06.1941 (SL-R3-G2).
• S.M. Modesta Kriebus, ur. 22.02.1883, zm. 20.02.1973 (SL-R3-G2).
• S.M. Krzysztofa Smołka, ur. 18.02.1907, zm. 17.06.1941 (SL-R3-G3).
• S.M. Czesława Pelikan, ur. 08.02.1901, zm. 01.04.1979 (SL-R3-G3).
• S.M. Ryszarda Myszor, ur. 16.12.1899, zm. 08.06.1941 (SL-R3-G4).
• S.M. Aneta Piec, ur. 25.05.1895, zm. 05.07.1980 (SL-R3-G4).
• S.M. Alarda Domin, ur. 15.10.1944, zm. 16.10.2013 (SL-R3-G4).
• S.M. Petryna Bochenek, ur. 20.08.1883, zm. 03.07.1941 (SL-R3-G5).
• S.M. Ludolfa Niełacna, ur. 17.11.1914, zm. 13.02.1979 (SL-R3-G5).
• S.M. Domicjana Spitol, ur. 06.08.1931, zm. 09.08.2012 (SL-R3-G5).
• S.M. Remicia Plitzko, ur. 09.02.1874, zm. 22.05.1941 (SL-R3-G6).
• S.M. Bertila Mańka, ur. 14.03.1892, zm. 05.12.1981 (SL-R3-G6).
• S.M. Konradyna Kachel, ur. 08.11.1917, zm. 03.05.2013 (SL-R3-G6).
• S.M. Pachomia Wybraniec, ur. 09.06.1873, zm. 07.05.1941 (SL-R3-G7).
• S.M. Angelika Wycisło, ur. 25.02.1923, zm. 02.02.2004 (SL-R3-G7).
• S.M. Florentyna Szołtysek, ur. 18.05.1873, zm. 19.04.1941 (SL-R3-G8).
• S.M. Manuela Kotas, ur. 22.01.1921, zm. 14.11.2004 (SL-R3-G8).
• S.M. Lilioza Kotula, ur. 17.04.1914, zm. 25.02.1940 (SL-R3-G9).
• S.M. Arsenia Melecka, ur. 17.04.1939, zm. 20.04.2009 (SL-R3-G9).
Groby sióstr po stronie prawej:
• S.M. Sylwana Sporys, ur. 02.12.1903, zm. 01.04.1946 (SP-R1-G1).
• S.M. Respicja Lubecka, ur. 30.09.1914, zm. 22.08.1997 (SP-R1-G1).
• S.M. Jolanta Kostorz, ur. 04.01.1899, zm. 13.11.1945 (SP-R1-G2).
• S.M. Ligoria Paprota, ur. 14.12.1937, zm. 04.11.1994 (SP-R1-G2).
• S.M. Gudelia Willner, ur. 31.10.1910, zm. 27.09.1945 (SP-R1-G3).
• S.M. Achilea Iwańska, ur. 30.03.1915, zm. 11.07.1992 (SP-R1-G3).
• S.M. Demetria Gajewska, ur. 08.01.1912, zm. 27.11.1944 (SP-R1-G4).
• S.M. Serafia Dwornik, ur. 28.01.1915, zm. 20.07.1986 (SP-R1-G4).
• S.M. Salomea Czapla, ur. 19.11.1900, zm. 11.11.1944 (SP-R1-G5).
• S.M. Berchmansa Jasiak, ur. 28.12.1911, zm. 06.01.1985 (SP-R1-G5).
• S.M. Celiana Stoczek, ur. 02.07.1918, zm. 18.08.1944 (SP-R1-G6).
• S.M. Trudberta Witor, ur. 16.07.1899, zm. 13.10.1984 (SP-R1-G6).
• S.M. Andrzeja Michalska, ur. 03.04.1881, zm. 22.03.1944 (SP-R1-G7).
• S.M. Ludomira Wacławek, ur. 05.08.1930, zm. 03.07.1985 (SP-R1-G7).
• S.M. Prakseda Kuczera, ur. 09.08.1897, zm. 20.01.1943 (SP-R1-G8).
• S.M. Beatryksa Waleczek, ur. 07.07.1911, zm. 25.06.1984 (SP-R1-G8).
• S.M. Anita Bromboszcz, ur. 07.07.1923, zm. 14.01.2018 (SP-R1-G8).
• S.M. Kasparyna Wieczorek, ur. 03.03.1887, zm. 09.09.1941 (SP-R1-G9).
• S.M. Ewangelista Brańczyk, ur. 21.06.1907, zm. 09.02.1983 (SP-R1-G9).
• S.M. Apronia Panufnik, ur. 23.07.1915, zm. 07.11.2007 (SP-R1-G9).
• S.M. Fruktuoza Rieger, ur. 13.07.1891, zm. 15.04.1946 (SP-R2-G1).
• S.M. Janina (Realina) Przybył, ur. 22.02.1930, zm. 25.05.2011 (SP-R2-G1).
• S.M. Oswenda Langforth, ur. 19.03.1880, zm. 15.10.1946 (SP-R2-G2).
• S.M. Bonita Rypel, ur. 23.10.1925, zm. 19.01.2011 (SP-R2-G2).
• S.M. Róża Skowronek, ur. 27.11.1885, zm. 03.03.1947 (SP-R2-G3).
• S.M. Lojola Głogowska, ur. 02.05.1927, zm. 01.12.2009 (SP-R2-G3).
• S.M. Maria Sztuder, ur. 07.09.1901, zm. 05.03.1947 (SP-R2-G4).
• S.M. Palmacja Leki, ur. 01.01.1927, zm. 06.05.2008 (SP-R2-G4).
• S.M. Józefina Świtula, ur. 29.06.1912, zm. 01.09.1947 (SP-R2-G5).
• S.M. Fernanda Urbańczyk, ur. 24.02.1923, zm. 16.06.2007 (SP-R2-G5).
• S.M. Marina Marek, ur. 31.01.1883, zm. 25.10.1947 (SP-R2-G6).
• S.M. Teofora Kasperek, ur. 02.03.1925, zm. 25.04.2007 (SP-R2-G6).
• S.M. Kuniberta Szulik, ur. 09.08.1892, zm. 22.08.1950 (SP-R2-G7).
• S.M. Celestyna Kocha, ur. 01.08.1913, zm. 04.02.1990 (SP-R2-G7).
• S.M. Zuzanna Modrzyk, ur. 16.10.1879, zm. 25.01.1952 (SP-R2-G8).
• S.M. Akwina Szewczyk, ur. 23.02.1922, zm. 16.09.2006 (SP-R2-G8).
• S.M. Albana Rusek, ur. 27.09.1912, zm. 06.07.1960 (SP-R2-G9).
• S.M. Stefana Domańska, ur. 30.09.1914, zm. 04.08.1988 (SP-R2-G9).
• S.M. Leonora, ur. 01.05.1895, zm. 21.10.1971 (SP-R3-G1).
• S.M. Wendelina Wierzba, ur. 17.10.1925, zm. 09.11.2011 (SP-R3-G1).
• S.M. Anuncjata, ur. 30.09.1900, zm. 13. (lub 18.) 04.1972 (SP-R3-G2).
• S.M. Melania Burek, ur. 03.07.1922, zm. 28.12.2003 (SP-R3-G2).
• S.M. Maria Rutkowska, ur. 19.08.1922, zm. 30.09.2002 (SP-R3-G3).
• S.M. Kiliana, ur. 07.03.1924, zm. 31.08.1970 (SP-R3-G3).
• S.M. Salezyna Lubowiecka, ur. 11.04.1917, zm. 17.05.2001 (SP-R3-G4).
• S.M. Teotyma Boetcher, ur. 01.04.1905, zm. 21.07.1968 (SP-R3-G4).
• S.M. Wanda Kroll, ur. 22.10.1903, zm. 06.12.1994 (SP-R3-G5).
• S.M. Hortulana Morawiec, ur. 25.11.1888, zm. 01.12.1967 (SP-R3-G5).
• S.M. Adriana Jakubinek, ur. 23.09.1911, zm. 24.06.1994 (SP-R3-G6).
• S.M. Alarda Mocek, ur. 12.04.1905, zm. 07.04.1967 (SP-R3-G6).
• S.M. Andrieta Radzińska, ur. 10.05.1915, zm. 12.04.1994 (SP-R3-G7).
• S.M. Irena Bernard, ur. 05.06.1904, zm. 11.03.1960 lub 1963 (SP-R3-G7).
• S.M. Bonfilia Lossa, ur. 06.08.1922, zm. 02.12.1992 (SP-R3-G8).
• S.M. Hubertyna Salbert, ur. 13.11.1909, zm. 17.10.1962 (SP-R3-G8).
• S.M. Teobalda Bojdoł, ur. 19.09.1991, zm. 19.06.1988 (SP-R3-G9).
• S.M. Michalina Onderek, ur. 05.01.1881, zm. 09.01.1961 (SP-R3-G9).
Źródła drukowane: [SZD0085]
• Księga zmarłych salwatorianów polskich 1900-1975, red. A. Kiełbasa, Rzym-Kraków 1975, s. 95-99.
• Mikołów z perspektywy 150 lat, R. Szendzielarz, B. Bromboszcz, Mikołów 2009, s. 105.
• Parafia Najświętszej Maryi Panny Matki Zbawiciela w Mikołowie w latach 1951-2000, J. Kondziołka, Mikołów 2005.
• Z przeszłości Mikołowa i jego okolicy, K. Prus, Katowice-Mikołów 1932, s. 336-341.
Źródła archiwalne: [SZD0083]
• Akta personalne ks. Stanisława Matusika SDS, Archiwum Polskiej Prowincji Salwatorianów w Krakowie.
• Topographische Karte 1:25 000 (Meßtischblatt), 3391 (neu 5879), Nikolai 1883, ze zbiorów Staatsbibliothek Berlin, Unter den Linden, sygn. SBB_IIIC_Kart. N 730, Blatt 3391.
• Topographische Karte 1:25 000 (Meßtischblatt Ostdeutschland), 5879 (3391) Nikolai 1914, ze zbiorów Wydziału Geografii i Studiów Regionalnych Uniwersytetu Warszawskiego.
• Zeichnung von der Stadt Nicolay 1811, oprac. Viebig, AP Opole, Rej. Opol. Kart., sygn. IX/52.
