Około 1792 roku hrabia Hartwig Ludwik von Hoym, nowy właściciel wsi Bujaków1, założył na terenie swego majątku dominialną hutę szkła.
Dokładniej mówiąc, z tego właśnie roku pochodzi pierwsza znana wzmianka o tym zakładzie, teoretycznie więc huta mogła powstać nieco wcześniej. Jednak w dniu 8 lutego 1794 roku, przy okazji odbywającego się w miejscowym kościele chrztu, w księgach parafialnych zapisano wyraźnie, że świadkowie pochodzili „auf der Bujakower von Hoym’schen Glass Fabrique”, co wskazuje na hrabiego von Hoyma, jako na założyciela. Potwierdza to dodatkowo fakt, że na mapie Harnischa z 1794/1795 roku zakład ten opisano jako nową hutę szkła (Neue Glashütte), o czym później.
Huta umiejscowiona została w bujakowskim lesie i opalana była tamtejszym drewnem. Początkowo wyrabiano w niej jedynie zwykłe szkło: szyby do okien, szklanki i kieliszki, butelki itp. Z czasem poczęto produkować tutaj również szklane korale oraz inne drobne przedmioty ze szkła.
Pomimo sporej wydajności, sięgającej nawet 900 korcy wyrobów szklanych rocznie, bujakowska huta szkła nie sprostała konkurencji ze strony nowszej i znacznie większej huty „Maria”, zlokalizowanej w Orzeszu, tuż przy granicy z Bujakowem. Zamknięto ją ostatecznie około roku 1875.
Dzieje bujakowskiej huty szkła opisane zostały zarówno w monografii Ludwika Musioła z 1995 roku, jak i w opublikowanej w tym samym roku pracy autorstwa ks. Jerzego Kempy i Grzegorza B. Marka.
Ludwik Musioł nie zdecydował się na wskazanie dokładnej lokalizacji zakładu, natomiast autorzy drugiej monografii próbę taką podjęli:
„Bujakowska huta szkła została założona w końcu XVIII wieku, z inicjatywy ówczesnego dziedzica bujakowskiego, hrabiego von Hoyma. Nie są dokładnie znane ówczesne stosunki własnościowe, ponieważ dzisiaj widoczna pusta połać leśna zwana Starą Hutą, lub Huciskiem, znajduje się poza obszarem Bujakowa. Jednak dawniej znajdującą się tam hutę szkła zawsze określano jako bujakowską, a jej pracownicy należeli do parafii bujakowskiej […] Po stuletniej pracy [huty] pozostał kawał wyciętego lasu. Obecnie są tam prywatne domy mieszkalne i na najnowszym planie miasta Mikołowa kolonia nazwana jest Starą Hutą. Kiedyś była też w użyciu nazwa Hucisko. Podobno jeszcze w 1910 roku przy parterowym budynku należącym do nadleśnictwa widoczne były ślady kanałów piecowych dawnej huty szkła.”
Niestety, cytat ten stanowi książkowy wręcz przykład na to, że przeoczenie kilku drobnych szczegółów i oparcie się wyłącznie na zachowanym do naszych czasów nazewnictwie, prowadzić może do całkowicie błędnych wniosków.
Jak słusznie zauważyli autorzy, kolonia Stara Huta, o której mowa w cytowanym paragrafie, nie leży obecnie w granicach Bujakowa, lecz w Mokrem. Autorzy próbują wytłumaczyć ten fakt brakiem dokładnych danych odnośnie dawnych stosunków własnościowych, sugerując jednocześnie, iż dawniej teren ten należał do Bujakowa oraz do parafii bujakowskiej. Prawda jest jednak zupełnie inna.
Tak się bowiem złożyło, że w bardzo niewielkiej odległości od siebie istniały swego czasu aż trzy różne miejsca, których nazwa nawiązywała wprost do wyrazu „huta”. Były to:
- Kolonia Stara Huta vel Huta w Mokrem (niem. Alte Hütte, Hütte), do dziś istniejąca i położona przy ulicy Kolonia Huta.
- Kolonia i folwark Hucisko na pograniczu Mokrego i Łazisk Górnych (niem. Hutschisko, Huczisko), położone u zbiegu obecnej szosy Cieszyńskiej z ulicą Leśną.
- Bujakowska Huta Szkła (niem. Neue Glashütte, Glashütte) na pograniczu Bujakowa i Mokrego.
Mokierska kolonia Stara Huta, która jako jedyna zdołała zachować tę nazwę do naszych czasów, nigdy do Bujakowa ani do parafii bujakowskiej nie należała. Teren ten, położony w samym sercu Lasu Mokierskiego (Mokrauer Wald), zawsze i niezmiennie należał do dziedziców Mokrego i fakt ten nie budzi żadnych wątpliwości.
Co więcej, samą hutę, przy której kolonia powstała i od której wzięła ona swoją nazwę, założono nie w końcu XVIII wieku, lecz o przeszło 100 lat wcześniej – około 1680 roku. Przy czym nie była to wcale huta szkła (szklarnia), lecz huta żelaza (kuźnica), o czym zresztą Ludwik Musioł pisze wyraźnie w swojej monografii Mokrego z 1995 roku. Innymi słowy – wbrew temu, co piszą autorzy monografii – mokierska Stara Huta w żadnym razie NIE BYŁA bujakowską hutą szkła hrabiego von Hoyma.
Błędem było również skojarzenie Starej Huty z nazwą „Hucisko”. Ta ostatnia nazwa używana była niegdyś powszechnie – również w kartografii – w odniesieniu do innego mokierskiego przysiółka, w którym od około 1740 roku istniała dominialna huta szkła w Mokrem (por. L. Musioł 1995, s. 13, 60-61), a później także folwark. Tereny te od zawsze należały do mokierskiego Dominium, a nazwę „Hucisko” odnajdujemy jeszcze na mapach z pierwszej połowy XX stulecia. Dopiero z dniem 1 stycznia 1973 roku okolice dawnego Huciska, zwane już wówczas Kolonią Leśną, odłączono od ówczesnej gminy Mokre i przyłączono – wraz z pobliskim przystankiem kolejowym – do Łazisk Górnych.
Rzecz jasna, żaden z tych dwóch mokierskich przysiółków nigdy do Bujakowa nie należał. Ale gdzież w takim razie znajdowała się bujakowska huta hrabiego von Hoyma oraz niewielka osada, która przy niej wyrosła?
Paradoksalnie, w cytowanej książce ks. Jerzego Kempy i Grzegorza B. Marka zamieszczone zostały wszystkie informacje potrzebne do prawidłowego zlokalizowania bujakowskiej huty.
Kluczowe w tym względzie jest ostatnie zdanie zamieszczonego powyżej cytatu, mówiące o leśniczówce, z którą sąsiadować miała huta szkła bujakowskich dziedziców. Leśniczówka ta (gajówka) nadal istnieje i umiejscowiona jest w południowej części Bujakowa, nieopodal przejazdu kolejowego. Wydaje się więc logicznym, że właśnie tam – nieopodal leśniczówki – należałoby szukać bujakowskiej huty szkła.
Co więcej, zaraz pod opisem bujakowskiej huty szkła autorzy monografii zamieścili również wzmiankę dotyczącą kamieniołomu, która także jasno wskazuje lokalizację huty:
„W pobliżu Huciska [tj. huty szkła w Bujakowie – przyp. AAJ] do końca ubiegłego wieku czynny był kamieniołom piaskowca, potocznie zwany „kamionką”. Stąd pochodzi kamień, z którego wykonano mur obecnego cmentarza parafialnego w Bujakowie. Z tego kamieniołomu brano materiał do utwardzania dróg wiejskich i murowanego budownictwa wiejskiego”.
Kamieniołom taki, zlokalizowany na północny wschód od leśniczówki, jest rzeczywiście doskonale widoczny na każdej mapie tych okolic, od początków XIX wieku aż po czasy współczesne.
Zatem dawna huta szkła von Hoyma z całą pewnością nie mogła znajdować się w miejscu mokierskiej Starej Huty, gdyż w jej sąsiedztwie nie ma ani leśniczówki, ani kamieniołomu. Aby ją odnaleźć, zdecydowanie musimy powrócić na teren Lasu Bujakowskiego. Ale gdzie dokładnie należy szukać dawnego zakładu?
Najbardziej miarodajnym i rozstrzygającym źródłem wiedzy o lokalizacji omawianego obiektu byłyby z pewnością dawne mapy. Sprawdźmy więc, co możemy z nich wyczytać.
Na mapie Johannesa Harnischa z 1794/1795 roku hutę von Hoyma odnajdujemy bez większego trudu; położony w bujakowskim (a nie mokierskim!) lesie zakład opisano tam jako „Neue Glashütte” (= Nowa huta szkła).
Bujakowską hutę uwzględniono też na wspomnianej już wcześniej, niezwykle dokładnej mapie z 1827 roku, gdzie opisano ją jako „Glashütte”. Wraz z położoną tuż przy niej leśniczówką (opisaną na mapie jako „U.F.”, czyli Unterförsterei), huta i osada obejmowały zespół około 6-8 zabudowań, oznaczonych tutaj za pomocą czerwonych prostokątów. W bezpośrednim sąsiedztwie zakładu odnajdujemy też bez trudu kamieniołom (oznaczony na czerwono i opisany jako „Stbr”, skrót od wyrazu „Steinbruch”). Wszystko zgodne z cytowanym opisem.
Na pruskiej sztabówce uwzględniono też, rzecz jasna, Starą Hutę (Alte Hutte) i Hucisko (Vw Hutschisko), a obie te osady znajdują się dokładnie tam, gdzie się ich spodziewamy, czyli w Mokrem.
Wszystkie trzy osady: Huta Szkła w Bujakowie (na mapach opisywana jako „Glasshütte” lub pozostawiana w ogóle bez nazwy), Stara Huta (vel Huta) w Mokrem oraz mokierskie Hucisko (późniejsza Kolonia Leśna), są doskonale widoczne na XIX- i XX-wiecznych mapach i planach tych okolic, choć nie na wszystkich zostały one opatrzone nazwami. Ich wzajemną lokalizację w terenie możemy zaprezentować na fragmencie współczesnego planu miasta.
W tej sytuacji pozostaje nam już tylko wskazać dokładną lokalizację bujakowskiej huty szkła w terenie, i to w sposób, który zdołałby rozwiać wszelkie potencjalne wątpliwości. W tym celu posłużymy się fragmentem mapy z 1827 roku, zestawionym z identycznie wykadrowanym zdjęciem satelitarnym. Lokalizację huty hrabiego von Hoyma oznaczono za pomocą czerwonego obrysu.
Z powyższego zestawienia map wynika jednoznacznie, że w miejscu dawnej bujakowskiej Huty Szkła znajduje się obecnie posesja przy ul. Myśliwskiej 4, czyli tzw. Stara Leśniczówka [GPS].
Układ zabudowań bujakowskiej huty szkła ukazuje poniższy fragment mapy topograficznej Specialkarte der Oberschlesischen Bergreviere z 1880 roku.
Dawne zabudowania huty nie przetrwały do naszych czasów, zachował się natomiast pierwotny kształt polany i otaczającej ją linii lasu. Porównanie odległości w terenie wskazuje, że huta hrabiego von Hoyma była zakładem niewielkim, a cała osada – obejmująca w 1827 roku leśniczówkę, hutę szkła oraz kilka innych zabudowań – bez trudu mieściła się w obrębie współczesnej, niezbyt rozległej posesji. Nie była to, rzecz jasna, osada w pełnym tego słowa znaczeniu; mówimy tutaj zapewne o jakimś budynku z mieszkaniami dla pracowników huty oraz kilku niewielkich zabudowaniach gospodarskich.
Przypisy:
1) W poszczególnych publikacjach występują pewne rozbieżności w kwestii daty nabycia dóbr bujakowskich przez hrabiego von Hoyma. Ludwik Musioł (1995, s. 25) podaje datę 2 czerwca 1791 roku, natomiast ks. Jerzy Kempa i Grzegorz B. Marek (1995, s. 15) stwierdzają, iż stało się to w roku 1788.
Źródła drukowane: [SZD0043]
• 600 lat parafii Mokre (1337-1937), M. Świerkot, 1937. Maszynopis (kopia) w zbiorach autora.
• Bujaków. Monografia historyczna gminy i parafii, L. Musioł, Katowice 1995, s. 44-46.
• Historia miejscowości i parafii Bujaków, J. Kempa, G.B. Marek, Katowice 1995, s. 11, 44.
• Mokre. Z dziejów wsi i parafii (monografia historyczna), L. Musioł, Katowice 1995, s. 13, 59-60.
• Zaczarowany Świat Kartografii, cz. I, Dynastia Plessensis, red. A. Złoty, Pszczyna 2002.
• Ziemia Pszczyńska. Rozwój gospodarczy od Piastów do Hochbergów, J. Polak, Pszczyna 2000.
• Źródła kartograficzne do dziejów Mikołowa (do 1945 roku), P. Greiner, M. Mączka, Mikołów 2007, 12-15, 21, VI, IX.
Źródła archiwalne:
• Situations Plan von einem Theile OberSchlesiens an der Oestreich und NeuSchlesischen Grentze, namentlich der Gegenden vm Tarnowitz, Beuthen, Gleiwitz, Nicolau, Plesse, Sohrau, Loslau, Rybnik, Rattibor und Hultshin mit denen darin belegenen Bley, Gisenstein, Gallmey und Steinkohlen Gruben [ok. 1:77 000], J. Harnisch 1794/1795, Archiwum Państwowe w Katowicach, WUG w Katowicach, sygn. WUG Kat kart OBB II 1.
• Specialkarte der Oberschlesischen Bergreviere unter Angabe der Lage der verliehenen Bergwerke, 1880, Nr 11, Sect. Bujaków [1:10 000], wyd. Berlin 1883, oprac. Königlich Oberbergamt zu Breslau, Archiwum Państwowe w Katowicach, sygn. WUG Kat kart OBB III 174 58, nr zespołu: 396.
• Urmaßtischblatt Bande II, 1827, Blatt 4 [Mikołów] [1:25 000], oprac. E. von Sydow, Archiwum Państwowe w Katowicach, Oddz. Gliwice, Zbiór kartograficzny, sygn. 351.
