Myto drogowe na Kamionce

Instytucja cła drogowego ma w Mikołowie długą, bo sięgającą średniowiecza tradycję. Najstarszą znaną obecnie wzmiankę o istnieniu tutaj myta odnajdujemy w dokumencie z dnia 6 kwietnia 1448 roku, w którym księżna pszczyńska Helena Korybutówna zatwierdziła przewłaszczenie majątku wójta bieruńskiego Janka, który przekazał na własność swej córce Ofce (Eufemii) i jej mężowi Mikołajowi wójtostwo bieruńskie, cło w Mikołowie oraz łaźnię w Żorach.

W owym czasie myto należało z reguły do tzw. regaliów i stanowiło własność książąt panujących, jednak wspomniany dokument z 1448 roku oraz późniejsze wzmianki wskazują jednoznacznie, że mikołowskie myto stanowiło już wtenczas własność prywatną. Bywało ono zresztą w posiadaniu szeregu różnych osób, m.in. mikołowskich wójtów miejskich.

Mniej więcej w XVI wieku myto stało się ponownie własnością panów pszczyńskich, ci zaś oddawali je na określony czas w dzierżawę.

W 1837 roku, po kilkuletnich negocjacjach, zawarto porozumienie pomiędzy księciem pszczyńskim i rządem pruskim o zniesieniu za odszkodowaniem poboru myta przy głównych drogach wylotowych w Mikołowie i Bieruniu. Myta pozostawiono natomiast przy kilku mniej uczęszczanych drogach bocznych.

Wydaje się, że punkt poboru myta na Kamionce, przy obecnej ulicy Kościuszki, powinien mieć bardzo dawną metrykę. Myto pobierane było na rogatkach miasta, wszystko zaś wskazuje na to, że północna granica Mikołowa nie uległa od średniowiecza żadnym większym przesunięciom i przebiegała zawsze w ten sam sposób, przecinając obecne skrzyżowanie ulic Katowicka-Kościuszki-Plebiscytowa. W latach 1812-1935 była to granica pomiędzy Mikołowem a wsią Kamionka, wcześniej zaś pomiędzy Mikołowem a Śmiłowicami, do których tereny Kamionki poprzednio należały. Trudno zatem o bardziej dogodne miejsce po tej stronie Mikołowa dla założenia punktu poboru cła drogowego.

Warto jednak zauważyć, że o ile lokalizacja myta w terenie pozostała w zasadzie niezmieniona, o tyle sieć dróg, przy których punkt ten istniał, uległa z biegiem czasu zasadniczemu przeobrażeniu.

Zmiany te były na tyle fundamentalne, że powinniśmy w zasadzie mówić o dwóch odrębnych, choć zlokalizowanych na tym samym obszarze mytach: starszym – umiejscowionym przy starym trakcie z Mikołowa do Bytomia oraz późniejszym – funkcjonującym przez stosunkowo krótki czas przy nowo zbudowanej szosie Katowice-Mikołów. Każdy z tych dwóch obiektów omówiony zostanie osobno.

Myto przy trakcie do Bytomia

Katowice uzyskały prawa miejskie w 1865 roku, a piętnaście lat później zbudowano nową, utwardzoną szosę, która połączyła je bezpośrednio z Mikołowem.

Zanim to jednak nastąpiło, najważniejszą trasą wylotową z Mikołowa w kierunku północnym była droga wiodąca do Kochłowic, a stamtąd dalej – do Bytomia. Droga ta stanowiła fragment znacznie większego i odgrywającego swego czasu ogromną rolę szlaku komunikacyjnego z Bielska do Bytomia. Dla wygody nazwijmy go tutaj Traktem Bytomskim.

Pod względem rangi, ustępował on jedynie prastaremu traktowi wrocławsko-krakowskiemu (por. K. Prus 1932, s. 24-26).

Trakt Bytomski prowadził z Bielska przez Pszczynę, Piasek, Kobiór, Gostyń, Wyry, Mikołów, Kochłowice, Świętochłowice oraz Łagiewniki do Bytomia. Do Mikołowa docierał on od strony Wyrów, wiódł w dół ulicy Pszczyńskiej aż do rynku, a następnie kierował się ku północy (obecna ulica Jana Pawła II oraz początkowy fragment ulicy Katowickiej).

Kilkanaście metrów za mostkiem nad Jamną (na wysokości ulicy Krótkiej) szlak skręcał w prawo, wchodząc w niepodzieloną jeszcze wówczas ulicę Plebiscytową (dalsza część ul. Katowickiej jeszcze nie istniała). Tutaj, na wysokości dzisiejszej Karczmy „Na Wzgórzu”, droga rozdzielała się: jedna odnoga – czyli obecna ulica Poprzeczna – skręcała w prawo, kierując się na Zarzecze i Podlesie, druga zaś – czyli dalsza część ulicy Plebiscytowej – podążała prosto.

W miejscu, w którym ulice Plebiscytowa i Tadeusza Kościuszki krzyżują się obecnie z ulicą Katowicką, trakt ten dzielił się na dwie zbiegające się później ponownie odnogi:

• pierwsza – ważniejsza – wkraczała w dzisiejszą ul. Kościuszki, przekształcając się u jej końca w śródleśną, do dziś zresztą istniejącą ścieżkę i w tej postaci wiodła ona dalej – w kierunku Kochłowic i Bytomia;
• druga wiodła bardziej ku północy, dzisiejszą ulicą Leśną, a następnie Cienistą i Owsianą; również i ta odnoga wiodła w kierunku Bytomia, łącząc się już poza Mikołowem z odnogą pierwszą.

Skrzyżowanie to położone jest dokładnie na dawnej granicy Mikołowa; tutaj też znajdowało się stare myto, gdzie pobierano opłaty za przejazd przez rogatki miasta.

O samym obiekcie nie możemy powiedzieć dziś zbyt wiele: nie dysponujemy żadnymi informacjami źródłowymi na jego temat, nie pozostał też po nim najmniejszy nawet ślad w terenie. Można jedynie przypuszczać, że był to zapewne niewielki budynek wzniesiony z drewna.

Znamy za to jego lokalizację: na mapie stolikowej z 1827 roku ukazano budynek umiejscowiony po południowej stronie dzisiejszej ulicy Kościuszki, a więc po stronie mikołowskiej, co wobec ogromnej precyzji mapy uznać należy za wiarygodne. Warto przy tym zauważyć, że myto późniejsze – omówione nieco dalej – umiejscowiono dokładnie naprzeciwko, po północnej stronie ulicy.

Po wybudowaniu nowej szosy Katowice-Mikołów, co nastąpiło w latach 1879-1880, dotychczasowa pozycja traktu z Mikołowa do Bytomia uległa całkowitej marginalizacji. Podczas wytyczania nowej szosy wykorzystany został jedynie początkowy fragment starego szlaku (od ul. Jana Pawła II do skrzyżowania z ul. Plebiscytową i Krótką), natomiast pozostałe jego fragmenty (m.in. ulice Plebiscytowa i Kościuszki) zostały zdegradowane do roli dróg o zdecydowanie lokalnym znaczeniu.

Nie ma obecnie pewności, czy dawne myto zostało objęte porozumieniem z 1837 roku i zlikwidowane, wydaje się to jednak bardzo prawdopodobne, gdyż na planie z 1867 roku zabudowań tych już nie uwzględniono: w miejscu, gdzie jeszcze 40 lat wcześniej znajdował się budynek, pozostało już tylko puste pole. Potwierdzają to również wszystkie późniejsze opracowania kartograficzne.

Nowe myto, przeznaczone już dla podróżnych korzystających z nowo otwartej szosy Katowice-Mikołów, umiejscowiono przy tym samym skrzyżowaniu, lecz tym razem po północnej stronie ulicy Kościuszki.

Myto przy szosie Katowice-Mikołów

O tym nowym obiekcie wiemy już dziś znacznie więcej. Zachowana w zbiorach Archiwum Państwowego w Pszczynie księga katastralna Kamionki z lat 1895-1909 dostarcza nam garść informacji na temat statusu myta na przełomie XIX i XX wieku oraz rodzaju należących doń zabudowań:

„Roll. 41, Zollhaus, Stelle N° 1, 103 Smil., Kreis Pless Wohngebaude, Stallung / 1,7 ha. 1900: Schuppen. 1904: Wohnhaus, Stallung, Schuppen”.

Ten z pozoru lakoniczny zapis, sporządzony oryginalnie w formie tabeli, zawiera w istocie sporo bardzo interesujących informacji. Okazuje się, że w 1895 roku (gdy kataster został założony) cło drogowe na Kamionce (Zollhaus) stanowiło własność powiatu pszczyńskiego. Według pierwotnej, śmiłowickiej numeracji gospodarstw nosiło ono bardzo wysoki numer – 103, co wskazuje, że działka ta powstała stosunkowo późno, nie wcześniej niż w drugiej połowie XIX wieku (dla porównania, wydzielona w 1898 roku działka starej kamionkowskiej szkoły nosiła numer 126). Natomiast według znacznie nowszej numeracji domów na Kamionce – wprowadzonej po raz pierwszy najprawdopodobniej w cytowanym tutaj katastrze – myto oznaczono numerem 1, a należąca doń parcela otrzymała numer 4.

W skład majątku wchodził dom mieszkalny (Wohnhaus), zabudowania stajenne lub chlewy (Stallung) oraz 1,7 ha gruntów. Były to zapewne zabudowania w całości drewniane. W 1900 roku dobudowano jeszcze szopy, prawdopodobnie również drewniane.

Jednakże w roku 1904 postawiono w tym miejscu całkowicie nowy dom, nowe stajnie oraz nowe szopy. Możemy podejrzewać, że wzniesione wówczas zabudowania gospodarcze były przynajmniej w większej części murowane. Wskazuje na to m.in. zamieszczona poniżej fotografia, na której widoczny jest (w tle) fragment zabudowań gospodarskich z czerwonej cegły.

Sam budynek myta – widoczny tutaj na pierwszym planie – również wzniesiono czerwonej, wypalanej cegły. Był to wysoki, jednopiętrowy dom z poddaszem, o dwuspadowym dachu krytym dachówką. Główne wejście znajdowało się od strony szosy.

Warto zwrócić uwagę na dwa blokujące przejazd przez szosę szlabany, które widoczne są po lewej oraz po prawej stronie zdjęcia. Tuż przed budynkiem umieszczona też została lampa, zapewne gazowa.

Niedługo po jego wzniesieniu, budynek myta znalazł się pośród pięciu najbardziej charaterystycznych obiektów na Kamionce, które uwieczniono na najstarszej znanej obecnie kamionkowskiej pocztówce. Z tej właśnie widokówki pochodzi prezentowana tutaj fotografia.

W okresie funkcjonowania cła, budynek ten pełnił także rolę domu mieszkalnego dla nadzorcy szosy i jego rodziny. Nie dysponujemy dziś, niestety, żadnymi wykazami jego mieszkańców z tamtego okresu. W latach 1892-1897 w różnych źródłach wzmiankowany jest kilkakrotnie „Hausler und Straßenwarter” Józef Piela, mąż Marii z d. Wróblowski. Miał on jednak na terenie Kamionki własny dom, najpewniej więc nie zamieszkiwał on w pierwszym, zapewne drewnianym jeszcze budynku myta.

Z kolei w początkach XX stulecia nadzorcą szosy (Kreis-Chaussee-Aufseher) na Kamionce był Gottlieb Seidel, mąż Marii z d. Szczepańskiej, wzmiankowany w różnych dokumentach m.in. w latach 1905-1908. W roku 1908 został on nawet członkiem miejscowej Rady Gminnej. O ile wiadomo, Seidel nie posiadał na Kamionce własnej posesji, można więc założyć, że to właśnie on był pierwszym mieszkańcem nowo wzniesionego w 1904 roku budynku murowanego.

Według relacji starszych mieszkańców Kamionki, we wczesnym okresie międzywojennym w budynku myta zamieszkiwał naczelnik gminy Kamionka i założyciel tutejszej jednostki strażackiej, Paweł Łoskot, który w niektórych dokumentach zwany był także „drogomistrzem”. Wiadomo skądinąd, że wyjechał on z Kamionki w 1930 roku.

Niedługo potem budynek myta – który nie pełnił już wówczas swojej pierwotnej funkcji – został przejęty przez Franciszka Mrowca (1892-1961), który przeniósł tam swój sklep kolonialny, działający dotąd w jego prywatnym domu przy obecnej ulicy Kościuszki 36 (tzw. Stara Fara).

Budynek myta wraz z funkcjonującym w nim sklepem Franciszka Mrowca istniał do lat sześćdziesiątych XX wieku. Podobnie jak kilka innych zabudowań na terenie Kamionki, został on ostatecznie rozebrany około roku 1966, co wiązało się z ówczesną przebudową oraz poszerzaniem szosy, czyli obecnej ulicy Katowickiej. Stosunkowo wąską dotąd szosę przekształcono wtedy w używaną do dziś, czteropasmową drogę szybkiego ruchu.

W miejscu dawnego myta znajduje się obecnie skrajny pas jezdni oraz chodnik dla pieszych.

---

Źródła drukowane: [SZD0073]

• Adressbuch des Kreises Pless mit Kalender für das Jahr 1906, J. Luppa, Pless 1906, s. 136.

• Kamionka. Monografia historyczna, A.A. Jojko, Mikołów 2006, s. 38-47, 280-285, 295-297, 298-308, 315-334, 443-453.

• Kronika Wolnego Państwa Stanowego a od 1827 Księstwa Pszczyńskiego, H.W. Schaeffer, przekł. B. Spyra, Pszczyna 1997.

• Z przeszłości Mikołowa i jego okolicy, K. Prus, Katowice-Mikołów 1932, s. 24-26, 60-61, 79-83, 173-176.

• Źródła kartograficzne do dziejów Mikołowa (do 1945 roku), P. Greiner, M. Mączka, Mikołów 2007, s. 15-16, 21-22, IX, XIV.

Źródła archiwalne:

• Gebaudesteuerrole des Gemeindebezirks Kamionka, 1895-1909, sygn. Kataster Pless 102, Archiwum Państwowe w Katowicach, oddział w Pszczynie.

• General-Karte des Fürstenthums Pless, 1863-1867, Arkusz II [1:25 000], litografia, oprac. Augustini, Archiwum Państwowe w Katowicach, WUG Kat. Kart., sygn. OBB 430.

• Mapa Szczegółowa Polski WIG 1:25 000 w cięciu map zaborczych, Rejon Zagłębie Polskie, Arkusz 15, 3391 (5879) Mikołów 1926, sygn. G6520 s25 .P61, ze zbiorów Library of Congress, Washington, DC, USA.

• Topographische Karte 1:25 000 (Meßtischblatt), 3391 (neu 5879), Nikolai 1883, ze zbiorów Staatsbibliothek Berlin, Unter den Linden, sygn. SBB_IIIC_Kart. N 730, Blatt 3391.

• Topographische Karte 1:25 000 (Meßtischblatt Ostdeutschland), 5879 (3391) Nikolai 1914, ze zbiorów Wydziału Geografii i Studiów Regionalnych Uniwersytetu Warszawskiego.

• Urmaßtischblatt Bande II, 1827, Blatt 4 [Mikołów] [1:25 000], oprac. E. von Sydow, Archiwum Państwowe w Katowicach, Oddz. Gliwice, Zbiór kartograficzny, sygn. 351.