Jeszcze w połowie XIX wieku funkcjonowało w Mikołowie kilka sporych młynów wodnych, których koła napędzane były wodami potoku Jamna. A jeśli uwzględnimy również młyny istniejące niegdyś na terenach obecnych sołectw, na potokach Promna i Jasienica, liczba mikołowskich młynów wodnych wzrośnie do kilkunastu.
Wydaje się natomiast, że siła wiatru wykorzystywana była w Mikołowie bardzo rzadko. Wiemy dziś o istnieniu zaledwie jednego młyna o napędzie wiatrowym, a działał on na przełomie XVIII i XIX wieku na mikołowskiej Wymyślance.
Budowniczym wiatraka był ówczesny właściciel tych terenów, pułkownik Karl Friedrich von Krahn. W swej monografii Mikołowa z 1932 roku Konstanty Prus pisze na ten temat:
„W drugiej połowie 18. wieku ta druga mniejsza posiadłość była własnością pułkownika Krahna, który na miejscu dzisiejszej Wymyślanki posadził różne drzewa, a powyżej po stronie południowej zbudował wielki wiatrak a tuż przy nim chatę mieszkalną dla młynarza”.
Prus informuje także, w którym rejonie miasta wiatrak ten był umiejscowiony:
„Położenie tego wiatraka potrzeba sobie tak wyobrazić: Proste linje, pociągnięte z Wymyślanki do cmentarza żydowskiego, stąd do wiatraka, a stąd do Wymyślanki z powrotem, tworzą regularny równoboczny trójkąt; u szczytu tego trójkąta stał ów wiatrak z chatą, który po około 40 latach znikł bez śladu”.
Jeżeli podążymy za powyższymi wskazówkami i na współczesnej mapie tych okolic wyznaczymy trójkąt równoboczny o podstawie łączącej kolonię Wymyślanka (osiedle domków) z żydowskim kirkutem, wówczas okaże się, że dawny wiatrak musiał znajdować się na szczycie górującego nad okolicą wzniesienia, w widłach dzisiejszych ulic Konstytucji 3. Maja i Stara Droga, czyli gdzieś w górnej części obecnej ul. Rybickiego. Jest to zresztą najlepiej nadający się do tego celu, bo najwyżej położony punkt w całej okolicy.
Co więcej, taką właśnie lokalizację mikołowskiego wiatraka poświadczają również dwie mapy pochodzące z pierwszej dekady XIX wieku: plan Sachsa (wydany dopiero w 1852 roku, lecz wykonany na podstawie opracowania z 1803 roku) oraz plan Viebiga z 1811 roku.
W kartografii odnaleźć można także potwierdzenie przekazanej nam przez Prusa informacji, że wiatrak istniał krótko. Otóż pruska mapa stolikowa z 1827 roku, sporządzona zaledwie 15 lat po planie Viebiga, mapa – dodajmy – nadzwyczaj dokładna, nie uwzględnia już ani wiatraka, ani położonego przy nim domu. W interesującym nas rejonie odnajdujemy wówczas tylko niewielki cmentarzyk rodzinny Wierzbickich z rzekomym mauzoleum Charlotty Korwin-Wierzbickiej (obiekty te od dawna już nie istnieją, w ich miejscu stoi dziś osiedle domów w zabudowie szeregowej). Warto przy tym zauważyć, że dawny wiatrak oraz nieco młodszy od niego cmentarzyk znajdowały się w zasadzie na tym samym wzniesieniu: na planie Viebiga widać jednak wyraźnie, że cmentarzyk umiejscowiony był nieco niżej – na zboczu wzniesienia, podczas gdy wiatrak stał powyżej – na samym jego szczycie.
Zatem wiatrak na Wymyślance zlikwidowany został na pewno pomiędzy rokiem 1811 a 1827. O tym, że funkcjonował on jeszcze w początkach XIX stulecia, świadczy zapis zamieszczony we wrocławskim wydaniu „Wochentliche Breslauische und auf das Interesse der Commerzien der Schlesischen Lande eingerichtete Frag- und Anzeigungs Nachrichten” z dnia 15 sierpnia 1803 roku, z którego wynika, że w 1802 roku Ferdinand Thoma nabył za sumę 200 talarów wiatrak stojący w Mikołowie na posesji 173.
Zapis dokumentujący zakup wiatraka w 1802 roku za sumę 200 talarów (punkt 1).
Nie dysponujemy, niestety, żadnymi wskazówkami odnośnie wyglądu tego obiektu; nie wiemy nawet, czy był on murowany, czy też drewniany, choć ta druga opcja wydaje się bardziej prawdopodobna. Bardzo możliwe, że był to popularny w owym czasie „holender”, z nieruchomym korpusem oraz umocowaną na nim i obracaną na łożysku bryłą dachową ze śmigłami.
Źródła drukowane: [SZD0026]
• Co można wyczytać ze starych map: Wiatrak von Krahna, A.A. Jojko [w:] „Gazeta Mikołowska” nr 03/2011 (240), III 2011, s. 36.
• „Wochentliche Breslauische und auf das Interesse der Commerzien der Schlesischen Lande eingerichtete Frag- und Anzeigungs Nachrichten”, Breslau 15 August 1803, Band II, Art. XXII, s. 1906.
• Z przeszłości Mikołowa i jego okolicy, K. Prus, Katowice-Mikołów 1932, s. 228-229.
• Źródła kartograficzne do dziejów Mikołowa (do 1945 roku), P. Greiner, M. Mączka, Mikołów 2007, 14-17, 21-22, VII, IX, XIII.
Źródła archiwalne:
• Situations-Plan vom Nicolaier und Zabrzer Steinkohlen Revier, opracował Sachs, uzupełnił Güttler, wyd. 1852, na podstawie opracowania z 1803 roku, AP Katowice, WUG Kat. Kart., sygn. OBB III 194.
• Urmaßtischblatt Bande II, 1827, Blatt 4 [Mikołów] [1:25 000], oprac. E. von Sydow, Archiwum Państwowe w Katowicach, Oddz. Gliwice, Zbiór kartograficzny, sygn. 351.
• Ur-Maßtischblatt, Bd. I2, Blatt 4 (3391 Nikolai), Staatsbibliothek zu Berlin, Preussischer Kulturbesitz, Kartensammlung, sygn. N 729.
• Zeichnung von der Stadt Nicolay 1811, oprac. Viebig, AP Opole, Rej. Opol. Kart., sygn. IX/52.
