W początkach XX wieku na całym Górnym Śląsku zapanowała moda na wydawanie pocztówek z widokami miast i wsi. Był to najwyraźniej biznes wielce intratny, bo wydawcami widokówek zostawali nie tylko drukarze i właściciele salonów fotograficznych, ale nawet właściciele księgarń i niewielkich sklepów. W tej sytuacji każda, niewielka nawet miejscowość mogła liczyć na to, że wcześniej czy później zagości w niej fotograf, wywołując sensację i poruszenie wśród miejscowej dzieciarni.
Wiemy na pewno, że w Śmiłowicach „malarz światłem” zagościł przynajmniej raz, a stało się to w roku 1910 lub na krótko przedtem. W każdym razie latem tegoż roku widokówki z dumnie brzmiącym napisem „Gruss aus Smilowitz” znajdowały się już na pewno w obiegu.
Prezentowana tutaj pocztówka wysłana została dnia 19 sierpnia 1910 roku w Urzędzie Pocztowym w Mokrem. Jej wydawcą był mikołowski fotograf R. Blaszczyk, którego atelier mieściło się przy ówczesnej Friedenstrasse (dziś ulica Karola Miarki); on też zapewne wykonał wszystkie zdjęcia.
Na pocztówce zamieszczono cztery fotografie. Dwie górne prezentują tartak książęcy w Śmiłowicach, natomiast zdjęcia dolne ukazują śmiłowicką gospodę „Pod Złotą Gwiazdą” Gustawa Machy (późniejsza gospoda Jana Botora, budynek ten wciąż jeszcze istnieje) oraz fragment wsi, najpewniej w rejonie obecnej ul. Górnośląskiej.
W czasie, gdy ukazała się ta widokówka, Śmiłowice były niewielką, nieco senną wioską. W roku 1906 liczyły one zaledwie 445 mieszkańców. Większość zabudowań rozlokowana była wzdłuż obecnej ul. Górnośląskiej, która stanowiła swoiste centrum wsi, a także wokół jej skrzyżowania z szosą na Gliwice.
Śmiłowice należały formalnie do parafii mikołowskiej, lecz z racji sporej odległości od miasta wielu tutejszych mieszkańców uczęszczało na nabożeństwa do Mokrego. W Mokrem znajdował się też najbliższy urząd pocztowy.
Śmiłowiczanie posiadali za to samodzielną gminę wiejską (Gemeinde Smilowitz), na której czele stał naczelnik Johann Mazur oraz własną szkołę, w której zatrudnianych było dwóch nauczycieli. Była tu także znana w całej okolicy gospoda o kilkusetletniej tradycji.
Dzięki zapobiegliwości ówczesnego sekretarza pszczyńskiej policji, Johanna Luppy, dysponujemy dziś imiennym wykazem mieszkańców wsi z roku 1906.
Wykaz mieszkańców wsi Śmiłowice w 1906 roku:
- Bieg Franz, chałupnik;
- Borczyk Franz, chałupnik;
- Brychcy Josef, wycużnik;
- Chwoła Franz, pracownik huty;
- Chwoła Johann, pracownik huty;
- Chwoła Josef, inwalida;
- Chwoła Paul, pracownik huty;
- Cipa Franz, właściciel gospodarstwa;
- Cipa Paul I, chałupnik;
- Cipa Paul II, wycużnik;
- Ciwiś Josef, właściciel gospodarstwa;
- Dodek Georg, nauczyciel;
- Faron Franz, górnik;
- Fronczyk Albert, chałupnik;
- Garus Peter, właściciel gospodarstwa;
- Garus Vinzent, pracownik huty;
- Gnitkowitz Albert, chałupnik i handlarz bydłem;
- Gruchlik Ludwig, pracownik kolei;
- Gwisc (Gwiżdż) Franz, handlarz wapnem;
- Gwisc (Gwiżdż) Karl, właściciel gospodarstwa;
- Hujok Lorenz, pracownik huty;
- Jelyn (Jeleń) Johann, chałupnik;
- Kamienski (Kamiński) Josef, chałupnik;
- Klaus Franz, pracownik huty;
- Klaus Johann, właściciel gospodarstwa;
- Kołodziej Anton, chałupnik;
- Kołodziej August, chałupnik;
- Kołodziej Felix, komornik;
- Kołodziej Franz I, chałupnik;
- Kołodziej Franz II, chałupnik;
- Kołodziej Johann, chałupnik;
- Kołodziej Josef, właściciel gospodarstwa;
- Kołodziej Ludwig, rzeźnik;
- Kołodziej Paul, robotnik;
- Kołodziej Peter, wycużnik;
- Kołodziejczyk Jakob, właściciel gospodarstwa;
- Kost Matthias, chałupnik;
- Kost Theophil, pracownik huty;
- Kost Valentin, chałupnik;
- Kuchta Franz jun., robotnik;
- Kuchta Franz sen., robotnik;
- Lokietz (Łokieć) Vinzent, robotnik;
- Macha Gustav, właściciel gospody;
- Mazur Franz, pracownik huty;
- Mazur Johann, właściciel gospodarstwa i naczelnik gminy;
- Monkol Josef, robotnik;
- Mrosek Johann, właściciel gospodarstwa;
- Mrosek Paul, pracownik huty;
- Niestroj Johann, komornik;
- Niestroj Paul, chałupnik;
- Niestroj Simon, komornik;
- Nowak Franz, stróż na szosie;
- Oschek (Oszek) Paul, wycużnik;
- Perlik Johann, kierownik szkoły;
- Rosmus Johann, pracownik huty;
- Rudzki Franz, chałupnik;
- Russek Johann, wycużnik;
- Rutka August, handlarz wapnem;
- Rutka Franz, handlarz wapnem;
- Schibielok (Szybielok) Josef, chałupnik;
- Scholtyssek (Szołtysek) Johann, chałupnik;
- Schuster Paul, rzeźnik;
- Skrzidlo Johann, właściciel gospodarstwa;
- Skrzipczyk Franz, kołodziej;
- Słomka Josef, chałupnik;
- Strzoda Paul, pracownik huty;
- Targiel Jakob, właściciel gospodarstwa;
- Uciecha Josef, właściciel gospodarstwa;
- Wieczorek Johann, chałupnik;
- Winkler Albert, chałupnik;
- Wrona Albert, chałupnik;
- Wrona Josef, pracownik huty;
- Wrona Stanislaus, pracownik huty;
- Zarzina Johann, chałupnik;
- Zarzina Michael, robotnik.
Znacznie większą rolę niż sama wieś – szczególnie w sferze gospodarczej – odgrywał śmiłowicki okręg dworski (Gutsbezirk Smilowitz), czyli tzw. Dominium.
Powstał on formalnie w 1850 roku na mocy pruskiej ustawy uwłaszczeniowej i obejmował tereny wydzielone całkowicie spod jurysdykcji gminy. Władzę nad okręgiem dworskim, stanowiącym prywatną własność księcia pszczyńskiego, sprawował w jego imieniu zarządca (Gutsvorsteher); w początkach XX wieku był nim ówczesny leśniczy na Recie, Edward Hoffman. Część dóbr książęcych była też zwykle wydzierżawiana osobom prywatnym; w interesującym nas okresie takim właśnie dzierżawcą był Reinhard Preiss, który pełnił równocześnie funkcję naczelnika (Amtsvorsteher) okręgu urzędowego dla Śmiłowic, Starej Kuźni i Panewnik.
Okręg dworski liczył znacznie mniej mieszkańców niż gmina: w 1906 roku zamieszkiwały go tylko 172 osoby, głównie robotnicy folwarczni, leśnicy oraz garstka urzędników. Jednak pod względem powierzchni zdecydowanie ją przewyższał. Poza tym do Dominium należały m.in.: folwark książęcy w Śmiłowicach (późniejszy PGR), leśniczówka i gajówka na Recie, a także kilka zakładów dominialnych. Pierwotnie w śmiłowickim przysiółku Reta funkcjonował również drugi, nieco mniejszy folwark książęcy (Vorwerk Retta), lecz pod koniec XIX wieku został on zlikwidowany i przekazany leśnikom.
Wykaz mieszkańców okręgu dworskiego i przysiółka Reta w 1906 roku:
- Brune Adolf, mistrz wiertniczy;
- Gasch Paul, pracownik rolny;
- Gracka Franz, dozorca kamieniołomu;
- Gracka Josef, chałupnik;
- Gwisdz (Gwiżdż) Nikolaus, pracownik huty;
- Kempka Peter, mistrz kowalski;
- Kempka Wilhelm, mistrz kowalski;
- Kozubek Johann, kołodziej;
- Luka Klemens, owczarz;
- Lukaschek Jakob, pracownik rolny;
- Penkalla Karl, murarz (inwalida);
- Preiss Reinhard, dzierżawca majątku książęcego;
- Rösner Max, ogrodnik;
- Sczyrba Johann, stróż pilnujący stodół;
- Sosna Anna, wdowa;
- Hoffmann Eduard, leśniczy (Reta, leśniczówka);
- Syrek Johann, gajowy (Reta, gajówka);
- Wieczorek Anton, rąbacz drewna (Reta, kolonia);
- Schyma Josef, rąbacz drewna (Reta, kolonia);
- Schyma Ignatz, rąbacz drewna (Reta, kolonia).
W obydwu zestawieniach uwzględniono wyłącznie „głowę” rodziny, z pominięciem osób pozostających na jej utrzymaniu (małżonki, dzieci). Zachowano też obowiązującą wówczas, niemiecką pisownię imion i nazwisk; jedynie w kilku mniej oczywistych przypadkach w nawiasie podano polską formę nazwiska.
Warto przy tym zauważyć, że choć spis mieszkańców pochodzi sprzed ponad stu lat, wiele z wymienionych tutaj nazwisk występuje w Śmiłowicach po dziś dzień.
Słowniczek:
Kmieć – zwany też siodłakiem, właściciel dużego gospodarstwa o powierzchni ponad jednego łana (około 24 ha); w dawnej społeczności wiejskiej kmiecie cieszyli się najwyższym statusem materialnym. Jeszcze w 1536 roku w Śmiłowicach było 11 gospodarstw kmiecych, jednak do roku 1629 uległy one parcelacji, a znaczną część ich gruntów przejął nowo powstały folwark książęcy.
Zagrodnik – właściciel sporego gospodarstwa, którego powierzchnia sięgała kilkunastu hektarów. Przez ponad 300 lat w Śmiłowicach istniało 9 gospodarstw zagrodniczych; powstały one na przełomie XVI i XVII wieku w wyniku parcelacji gospodarstw kmiecych.
Chałupnik – właściciel domu z niewielkim polem lub ogrodem; chałupnik nie posiadał zwykle ziemi lub posiadał jej znacznie mniej niż zagrodnik, najwyżej kilka hektarów. W Śmiłowicach istniało 7 większych gospodarstw chałupniczych (dysponujących znaczącym areałem) oraz szybko rosnąca liczba chałupników bezrolnych.
Komornik – osoba nie posiadająca własnego domu, wynajmująca pokój u gospodarza.
Wycużnik – dawny „emeryt”, czyli właściciel gospodarstwa lub domu, który przekazał swój majątek spadkobiercom w zamian za dożywotnie utrzymanie (tzw. wycug).
Źródła drukowane: [SZD0020]
• Adressbuch des Kreises Pless mit Kalender für das Jahr 1906, J. Luppa, Pless 1906, s. 231, 241-242.
• Śmiłowicka pocztówka sprzed ponad 100 lat: Spisał ich Luppa, A.A. Jojko [w:] „Gazeta Mikołowska” nr 04/2011 (241), IV 2011, s. 40-41.
Źródła archiwalne:
• Topographische Karte 1:25 000 (Meßtischblatt Ostdeutschland), 5779 (3353) Schwientochlowitz 1916, ze zbiorów Instytutu Geografii Uniwersytetu Pedagogicznego w Krakowie.
• Topographische Karte 1:25 000 (Meßtischblatt Ostdeutschland), 5879 (3391) Nikolai 1914, ze zbiorów Wydziału Geografii i Studiów Regionalnych Uniwersytetu Warszawskiego.
