O zapomnianej kapliczce von Witowskich w Mokrem i jej fundatorach

W Mokrem, przy skrzyżowaniu ulicy Zamkowej z drogami wiodącymi do Bujakowa i Paniów, znajduje się murowana kapliczka architektoniczna – jedyny taki obiekt na terenie całego sołectwa. Wzniesiony z łamanego piaskowca i otynkowany budynek o dwuspadowym dachu usytuowany jest u północno-zachodniego krańca dawnego parku dworskiego; wejście umiejscowiono po stronie wschodniej. Obiekt ten zwany jest popularnie „Kapliczką Szwedzką”, co wiąże się z podaniem o spoczywających w tym miejscu szczątkach „żołnierzy szwedzkich” z okresu Wojny 30-letniej.

Zachowana do dziś „Kapliczka Szwedzka” jest współczesnym mikołowianom doskonale znana. Mało kto wie jednak o tym, że nieopodal znajdowała się niegdyś druga kapliczka, która nie zdołała niestety przetrwać do naszych czasów.

O tej drugiej kapliczce Ludwik Musioł – autor jedynej wydanej dotąd monografii historycznej Mokrego – nie wspomina ani słowem. Dokonując krótkiego opisu tamtejszego „zamku”, czyli dawnego dworu dominialnego, odsyła on czytelnika do obszernego, niemieckojęzycznego artykułu ks. Józefa Knosały, który ukazał się w 1916 roku na łamach czasopisma „Mitteilungen des Beuthner Geschichts- und Museumsverein”. Ludwik Musioł stwierdza przy tym, że w artykule znajduje się sporo informacji o wyglądzie dawnego kompleksu dworskiego.

Tekst ks. Józefa Knosały jest rzeczywiście niezwykle interesujący, choć – z uwagi na jego stosunkowo małą dostępność – nie był on dotąd w odpowiednim stopniu wykorzystywany. Pośród wielu bezcennych informacji, Knosała zamieścił tam także następującą wzmiankę:

„Die gleichfalls vor kurzem abgetragene Kapelle in der nordöstlichen Ecke des Parkes war ursprünglich gedacht als Familiengruft derer v. Witowski. Seitens der Polizei erhobene Bedenken änderten den Entschluß, die Kapelle wurde eine Votivkapelle, erbaut von dem Kammerherrn von Witowski nach seiner glücklichen Rückkehr aus deutsch-französischen Kriege. Irgend einen historischen oder Kunstwert hatte das Gebäude nicht”.

W przekładzie na język polski paragraf ten brzmi:

„Kaplica w północno-wschodnim narożniku parku, która to niedawno została rozebrana, miała pierwotnie służyć jako grobowiec rodzinny von Witowskich. Obawy zgłoszone przez policję doprowadziły jednak do zmiany tej decyzji, a obiekt stał się kaplicą wotywną, wzniesioną przez szambelana von Witowskiego po jego szczęśliwym powrocie z wojen niemiecko-francuskich. Budynek nie miał żadnej wartości historycznej ani artystycznej”.

O kapliczce von Witowskich wspomina także ks. Maksymilian Świerkot, autor nieopublikowanego dotąd opracowania dziejów Mokrego, które spisał w 1937 roku. Przytaczając informacje przekazane przez Józefa Knosałę, dodaje on:

„Generacja obecna pamięta ją jako miejsce trzeciego ołtarza w czasie procesji Bożego Ciała”.

Miejsce to, wykorzystywane dla potrzeb trzeciego ołtarza przez wiele lat, znajdować się miało nieco na zachód od posesji przy ulicy Zamkowej 18, co wskazuje pośrednio na dokładną lokalizację kapliczki.

Istnienie obiektu potwierdza również mapa topograficzna z 1883 roku. Widzimy na niej wyraźnie, że po północnej stronie ówczesnego parku dworskiego znajdowały się dwie kapliczki, oznaczone tutaj jako „Kap.” (skrót od niem. Kapelle). Kapliczka na północno-zachodnim krańcu parku to istniejąca do dziś „Kapliczka Szwedzka”, druga zaś – umiejscowiona na jego przeciwległym, północno-wschodnim krańcu – to kapliczka wotywna von Witowskich.

Data wzniesienia kapliczki von Witowskich nie jest obecnie znana. Jeżeli jednak faktycznie była to kapliczka wotywna, postawiona w podzięce za szczęśliwy powrót dziedzica z wojny francusko-pruskiej, to zbudowano ją zapewne w 1871 roku lub niedługo potem. W każdym razie w roku 1883 kaplica na pewno już istniała i była dobrze znana kartografowi.

Nie mamy również pewności, kiedy dokładnie wyburzono kaplicę wotywną von Witowskich. Ksiądz Knosała wspomina jedynie, iż stało się to „niedawno”. Choć zaznaczył przy tym, że budynek nie przedstawiał żadnej historycznej czy artystycznej wartości, to jednak dziś – sto lat później – byłby to już szacowny i godny zachowania zabytek. Można zatem przyjąć, iż kapliczka przestała istnieć niedługo przed rokiem 1916. Tak zarysowana data wyburzenia koresponduje zresztą ze śmiercią Otylii von Witowskiej, wdowy po Aleksandrze, która zmarła w 1911 roku jako ostatnia właścicielka Mokrego z tego rodu. Możliwe zatem, że likwidacja kaplicy wiązała się z porządkowaniem terenu majątku przez nowych właścicieli dóbr mokierskich.

Co ciekawe, choć z relacji Józefa Knosały jasno wynika, że w 1916 roku kaplica na pewno już nie istniała, to jednak na kolejnych wydaniach map topograficznych była ona nadal oznaczana – zapewne przez niedopatrzenie – aż do końca lat trzydziestych XX wieku. Dopiero na mapie z 1943 roku opis obiektu został definitywnie usunięty.

Rodzina von Witowskich, z którą wiąże się fundacja omawianej tu kapliczki, była w posiadaniu wsi rycerskiej Mokre od roku 1857.

Otylia von Hochberg, córka dotychczasowych właścicieli wsi (Win­centego von Hochberga i Barbary z d. Paczyńskiej), wyszła uprzednio (1847? 1848?) za Aleksandra von Witowskiego, syna znanego z czasów wojen napoleońskich oficera pruskiego Andreasa Witowskiego.¹

Dnia 18 września 1848 roku młoda para ochrzciła w mokierskim kościele swojego pierwszego syna – Aleksandra, a rodzicami chrzestnymi byli: Wincenty von Hochberg, pan na Mokrem (czyli jego dziadek ze strony matki), Konstanty von Thun, Hermann von Hochberg, Aleksander von Busse, Lina, baronowa von Dalwig oraz Maria von Lippa. A już w roku 1857 wieś przeszła formalnie na własność Aleksandra i Otylii von Witowskich; stało się to prawdopodobnie po śmierci dotychczasowego dziedzica, Wincentego von Hochberga.

Aleksander von Witowski zmarł w dniu 14 maja 1884 roku, natomiast wdowa po nim, Otylia von Witowski, pozostawała w posiadaniu dóbr mokierskich aż do 10 maja 1911 roku, kiedy to zmarła w wieku 87 lat. Była ona ostatnią prywatną właścicielką wsi Mokre i ostatnią osobą, która zamieszkiwała na stałe w mokierskim „zamku”.

Po jej śmierci dobra mokierskie nabyła przemysłowa spółka akcyjna „Giesches Erben” z siedzibą w Katowicach-Załężu. W jej posiadaniu dobra rycerskie pozostawały aż do ostatecznego zniesienia obszarów dworskich na Górnym Śląsku (1 października 1924), a znajdujące się w Mokrem przedsiębiorstwa i obszary przemysłowe – do końca 1944 roku.

Później cały dawny majątek dominialny w Mokrem przejęty został przez Skarb Państwa. Mokierski dworek został doszczętnie zniszczony w trakcie działań wojennych w styczniu 1945 roku, zaś należące doń gospodarstwo (fol­wark zamkowy) przekształcono po II wojnie światowej w Państwowe Gospodarstwo Rolne (PGR) w Mokrem. Po ostatnich zmianach ustrojowych gospodarstwo to zaprzestało produkcji. Po dawnych zabudowaniach folwarcznych nie pozostał już dzisiaj żaden ślad.

Ocalał za to stary park dworski, na którego obrzeżach umiejscowiona była niegdyś kapliczka wotywna Aleksandra von Witowskiego.

Grób ostatnich mokierskich dziedziców, von Witowskich, nadal istnieje. W odróżnieniu od swych poprzedników, von Witowscy nie zostali pochowani w krypcie kościoła św. Wawrzyńca (zbudowanej w roku 1716), lecz w ziemi, w zwyczajnej mogile, umiejscowionej na terenie starego cmentarza przykościelnego, za prezbiterium świątyni.

W zlokalizowanym przy kamiennym ogrodzeniu grobie spoczywają: Aleksander (1813-1884) i Otylia (1824-1911) von Witowski oraz ich synowie: Aleksander junior (1848-1896) oraz Wiktor (1852-1892).

Na nagrobku wyryto napis w języku niemieckim o treści:

Nieco na prawo znajdują się groby kolejnych dwóch synów von Witowskich: Ericha (1890-1894) i Rudolfa (1850-1898). Żaden z pochowanych w Mokrem synów nie zdołał przeżyć swej matki.

---

Przypisy:

¹⁾ O głośnych swego czasu potyczkach Andreasa von Witowskiego w rejonie Mikołowa pisali m.in.: K. Prus (1932), s. 158-159 oraz A. i A. Galasowie (2001), s. 171.

---

Źródła drukowane: [SZD0052]

• 600 lat parafii Mokre (1337-1937), M. Świerkot, 1937, s. 2. Maszynopis (kopia) w zbiorach autora.

• Dzieje Śląska w datach, A. Galas, A. Galas, Wrocław 2001, s. 171.

• Mokre. Z dziejów wsi i parafii (monografia historyczna), L. Musioł, Katowice 1995, s. 42-43.

• O zapomnianej kapliczce von Witowskich w Mokrem i jej fundatorach, A.A. Jojko [w:] „Gazeta Mikołowska” nr 04/2006 (181), IV 2006, s. 49.

• Schloß und Kirche von Mokrau, J. Knossala [w:] „Mitteilungen des Beuthner Geschichts- und Museumsverein”, 1916, z. 4, s. 20-27.

• Witowski, der Retter der Stadt Gleiwitz [w:] „Oberschlesien im Bild” nr 22 z dnia 27.05.1927, s. 2.

• Z przeszłości Mikołowa i jego okolicy, K. Prus, Katowice-Mikołów 1932, s. 158-159.

Źródła archiwalne:

• Topographische Karte 1:25 000 (Meßtischblatt), 3391 (neu 5879), Nikolai 1883, ze zbiorów Staatsbibliothek Berlin, Unter den Linden, sygn. SBB_IIIC_Kart. N 730, Blatt 3391.