Konstanty Prus – powołując się na przewodnik po Górnym Śląsku Feliksa Triesta z 1864 roku – dawny podział administracyjny Mikołowa opisuje następująco:
„Miasto Mikołów dzielono: 1) na miasto samo, zwarcie zabudowane, 2) na kolonje, czyli mniejsze, mniej lub więcej zwarcie zabudowane osiedla, w mniejszej lub większej odległości położone od centrum miasta (jak np. Reta, Kałuże, Wymyślanka, Kotulowiec itp.), oraz 3) na gospodarstwa luźno porozrzucone po polach podmiejskich.
Miasto samo zaś składały następujące cztery dzielnice: 1) Śródmieście, 2) Podfarze, 3) Zatyla, to jest za tyłami śródmieścia zabudowania i siedziby (w tym wypadku dzisiejsza ulica Kanałowa z jej przyległościami), i 4) Skotnica, czyli dzielnica powstała na dawniej-szem miejskiem pastwisku”.
Taki właśnie podział miasta Mikołowa na dzielnice przywoływany jest od dziesięcioleci w kolejnych publikacjach historycznych.
Okazuje się jednak, że wykładnia Konstantego Prusa nie jest zgodna ani z informacjami przekazanymi nam przez samego Triesta, ani też z sytuacją faktyczną.
Zacznijmy zatem od oryginalnej relacji Feliksa Triesta. W kwestii podziału administracyjnego Mikołowa wypowiada się on kilkakrotnie. Już na samym początku stwierdza (przekład na język polski):
„Mikołów dzieli się na miasto właściwe oraz przedmieścia, względnie posiadłości pośród pól”.
Tę informację Konstanty Prus przekazał nam prawidłowo.
W kolejnych zdaniach Triest wymienia także szereg nazw miejscowych w Mikołowie, głównie ulic:
„Natomiast samo miasto składa się z Placu Targowego, ulic: Gliwickiej, Farskiej, Szkolnej, Bytomskiej, Dworcowej, Stawowej, Kościelnej, Krakowskiej, Żorskiej, Łyżkowej oraz Pszczyńskiej, z tzw. Tylnej Uliczki (Zatyle), fary albo probostwa (Podfarze) oraz pastwiska (Skotnica). Ponadto do miasta należą folwarki Ludwigshof i Georgenflur, jak również 103 posiadłości pośród pól, z których wszystkie stanowią własność prywatną”.1
Wyrażenie „Plac Targowy” oznacza po prostu mikołowski Rynek. Następnie Triest informuje, że Mikołów podzielony był na cztery okręgi, lecz żadnego z nich nie nazywa:
„Miasto podzielone jest na cztery okręgi, a mianowicie na trzy okręgi wewnętrzne oraz jeden okręg dla posiadłości rozrzuconych pośród pól”.2
Wszystkie te informacje Konstanty Prus – już na własną rękę i nie informując o tym fakcie czytelnika – połączył w jedną, spójną całość. Na nakreślony przez Triesta podział (cztery nienazwane okręgi) Prus nałożył znane sobie, a wspomniane również przez Triesta zwyczajowe nazwy miejscowe. I to był błąd.
W zasadzie, przyznajmy, rozumowanie Konstantego Prusa było bardzo racjonalne. Triest pisze przecież, że samo miasto dzieliło się na trzy okręgi, zaś czwarty okręg obejmował domy rozrzucone pośród pól (Feldbesitzungen). W wykazie nazw miejscowych Triesta, poza nazwami ulic, odnajdujemy m.in. Rynek (Marktplatz), a więc Śródmieście, a także Podfarze i Zatyle. Prus uznał więc te nazwy za wspomniane przez Triesta trzy okręgi wewnętrzne.3 Z kolei nie tak dawno powstałą i skąpo jeszcze zabudowaną Skotnicę, która niegdyś stanowiła pastwisko miejskie, Konstanty Prus utożsamia z ową czwartą dzielnicą, obejmującą zabudowania położone poza miastem, pośród pól.
Nie sposób odmówić tej koncepcji racjonalności. Niestety, jest ona całkowicie błędna.
Najpełniej zaświadcza o tym plan Mikołowa sporządzony w 1811 roku przez mierniczego Viebiga. Plan ten – przecząc podziałowi miasta zaproponowanemu przez Konstantego Prusa – równocześnie w pełni potwierdza oryginalną relację Feliksa Triesta.
Z planu wynika, że w tamtym okresie miasto dzieliło się na trzy duże dzielnice, zwane okręgami:
- Okręg rynkowy (Ring Bezirk), z zabudową oznaczoną na planie kolorem czerwonym.
- Okręg kościelny (Kirch Bezirk), z zabudową w kolorze pomarańczowym.
- Okręg bieruński (Beruner Bezirk), z zabudową w kolorze niebieskim.
Są to owe trzy okręgi wewnętrzne, o których wspomina Feliks Triest. Do tego należy dodać jeszcze okręg czwarty, zewnętrzny, obejmujący „Feldbesitzungen”, czyli kolonie i gospodarstwa wolnostojące usytuowane poza miastem (dlatego nie zostały ujęte na planie). Do największych kolonii w ówczesnym Mikołowie należały dwa duże folwarki mieszczańskie: dworek Ludwigshof – przy obecnej ulicy Marii Curie-Skłodowskiej 50 oraz folwark Kotula (Georgenflur) – w rejonie skrzyżowania dzisiejszych ulic Gliwickiej i Skalnej, na obszarze znanym później pod nazwą Kotulowca.
Artykuł powiązany:
Okręg rynkowy, najbardziej rozległy, obejmował ratusz (w tym czasie usytuowany jeszcze pośrodku Rynku), tereny położone na południe, zachód i północ od Rynku oraz tereny po zachodniej stronie obecnej ul. Jana Pawła II. Z planu wynika też, że do okręgu rynkowego zaliczane były wszystkie zabudowania tzw. Starego Miasta położone na zachód od potoku Jamna, a także okolice skrzyżowania obecnych ulic: Młyńskiej, Górniczej i Konstytucji 3 Maja (dalej były już tylko pola).
A zatem granica pomiędzy okręgiem rynkowym a dwiema pozostałymi dzielnicami przebiegała na linii północ-południe, wiodąc wzdłuż wschodniej pierzei Rynku (a nie przez jego środek!) i dalej – wzdłuż obecnej ulicy Jana Pawła II. Wszystko, co znajdowało się na zachód od tej linii, należało do Ring Bezirk.
Z kolei granica pomiędzy okręgami kościelnym i bieruńskim przebiegała na linii wschód-zachód, wiodąc od Rynku wzdłuż obecnej ulicy Powstańców Śląskich, a następnie wzdłuż leżącej na jej przedłużeniu ścieżki (miedzy), której odpowiada w pewnym przybliżeniu dzisiejsza ulica Witolda Pileckiego. Tereny na północ od tej linii należały do Kirch Bezirk, natomiast na południe od niej – do Beruner Bezirk.
Przyjrzyjmy się zatem każdemu z tych dwóch okręgów.
Okręg kościelny nawiązywał swą nazwą do dawnego Podfarza, obejmował też dużą część terenów podległych pierwotnie dominialnej władzy mikołowskich proboszczów. Warto jednak zauważyć, że granice obydwu tych jednostek administracyjnych nie do końca się ze sobą pokrywały. Dla przykładu, dawne, niezależne od miasta Podfarze (przed 1809 rokiem) z całą pewnością nie obejmowało żadnych domów umiejscowionych wokół Rynku. Były to wszak najstarsze posiadłości mieszczańskie i jako takie od stuleci należały one bezpośrednio do miasta. Do Podfarza nie zaliczano też na pewno domów przy obecnej ulicy Jana Pawła II.
Można by wysnuć z tego wniosek, że omawiany podział Mikołowa na okręgi został prawdopodobnie wprowadzony pomiędzy rokiem 1809 (formalne zniesienie niezależności Podfarza i włączenie go do miasta) a rokiem 1811 (sporządzenie planu Viebiga). W każdym razie w tym właśnie okresie musiano nadać mu ostateczny kształt.
Okręg bieruński zawdzięczał swą nazwę ciągowi obecnych ulic Skotnica – Krakowska; w początkach XIX wieku trakt ten zwano „drogą do Bierunia” (Strasse nach Berun). Okręg bieruński obejmował tereny położone na południe od obecnej ulicy Powstańców Śląskich, w tym okolice ulic Krakowskiej i Pszczyńskiej. Należał do niego również cały obszar dawnego pastwiska miejskiego, czyli Skotnicy.
Współczesnych mikołowian zaskoczyć może fakt, że kilka pierwszych posesji po prawej stronie obecnej ulicy Krakowskiej zaliczono tutaj do okręgu rynkowego. Otóż pierwotnie należały one do ulicy Żorskiej, czyli obecnej ul. Konstytucji 3 Maja – przypisanie tych posesji do ul. Krakowskiej nastąpiło dopiero w latach siedemdziesiątych XX wieku, po utworzeniu Placu 750-lecia.
Reasumując, zaproponowany przez Konstantego Prusa i akceptowany dotychczas przez mikołowską historiografię podział dawnego Mikołowa na cztery dzielnice (Śródmieście, Podfarze, Zatyle i Skotnicę) trzeba dziś uznać za całkowicie błędny.
To, co Prus uznawał za Śródmieście (Rynek wraz z przyległościami), było w istocie podzielone pomiędzy trzy różne okręgi. Dotyczy to nawet domów wokół samego Rynku, których przynależność przedstawiała się następująco (wg obecnej numeracji kamienic):
- Okręg rynkowy – numery 10-26.
- Okręg kościelny – numery 1-2.
- Okręg bieruński – numery 3-9.
Zatyle podzielone było pomiędzy dwa różne okręgi (kościelny i bieruński), Skotnica zaś w całości należała do okręgu bieruńskiego. Istniał wprawdzie okręg kościelny, lecz był on znacznie rozleglejszy niż wspomniane przez Konstantego Prusa Podfarze, sięgając aż po mikołowski Rynek.
Nie oznacza to bynajmniej, że nie było nigdy mikołowskich dzielnic o nazwach Zatyle, Podfarze czy Skotnica. Były, lecz funkcjonowały one na podobnych prawach, na jakich w dzisiejszym Mikołowie istnieją „dzielnice” Wymyślanka, Regielowiec, Kałuże czy Gniotek. Nie były to dzielnice w sensie administracyjnym, lecz zwyczajowym. I to nie o nich myślał Felix Triest, pisząc o podziale Mikołowa na cztery okręgi.
Przypisy:
1) Tekst oryginalny: „Nicolai zerfällt in die eigentliche Stadt und die Vorstädte resp. die Feldhausbesitzungen. Die Stadt selbst besteht aus dem Marktplatz, der Gleiwitzer-, Pfarr-, Schul-, Beuthener-, Bahnhof-, Teich-, Kirch-, Krakauer-, Sohrauer-, Löffel- und Plesser-Straße, der sogenannten Hintergasse (Sotilla), der Pfarre resp. Probstei (Podpfarre), und dem Hutungsanger (Skotnitza). Außerdem gehören zur Stadt die Vorwerke Ludwigshoff und Georgenflur und 103 Feldbesitzungen, welche sämmtlich Privat-Eigenthum sind”.
2) Tekst oryginalny: „Die Stadt ist in vier Bezirke getheilt, und zwar drei innere Bezirke und einen Bezirk der Feldhaus-Besitzungen”.
3) Zauważmy jednak, że Zatyle (Sotilla) występuje u Feliksa Triesta nie w charakterze dzielnicy, lecz ulicy, o czym świadczy niemiecka wersja tej nazwy: Hintergasse (dosłownie: Tylna Uliczka).
Źródła drukowane: [SZD0041]
• Nowe spojrzenie na dawny podział administracyjny Mikołowa: Cztery okręgi, A.A. Jojko [w:] „Gazeta Mikołowska” nr 08/2011 (245), VIII 2011, s. 38-39.
• Topographisches Handbuch von Oberschlesien. Erste Hälfte, F. Triest, Breslau 1864, s. 603.
• Z przeszłości Mikołowa i jego okolicy, K. Prus, Katowice-Mikołów 1932, s. 211-212.
• Źródła kartograficzne do dziejów Mikołowa (do 1945 roku), P. Greiner, M. Mączka, Mikołów 2007, s. 14, 21, VII.
Źródła archiwalne:
• Zeichnung von der Stadt Nicolay 1811, oprac. Viebig, AP Opole, Rej. Opol. Kart., sygn. IX/52.
