Mikołów, Pszczynę, Bytom czy Katowice uważa się dziś za serce Górnego Śląska, a sama myśl o tym, że tereny te mogłyby kiedykolwiek do Śląska nie należeć, ma w sobie coś z herezji. A jednak…
Choć może to zabrzmieć niewiarygodnie, aż do roku 1177 tereny obecnego Mikołowa, wraz z całą późniejszą ziemią bytomską, oświęcimską i pszczyńską, wchodziły w skład ziemi krakowskiej, czyli Małopolski.
Bezpośrednią przyczyną zmian administracyjnych z 1177 roku była prowadzona wówczas wojna o seniorat, w której poszczególni Piastowie śląscy udzielili swego poparcia obu walczącym o tron krakowski pretendentom: Kazimierzowi II Sprawiedliwemu (np. książę Bolesław Wysoki) oraz Mieszkowi III Staremu (np. książę Mieszko Plątonogi), wplątując w ten sposób swoje księstwa w ogólnopolski konflikt. Przy tym większość książąt-juniorów wystąpiła przeciwko najstarszemu, a więc prawowitemu władcy – księciu Mieszkowi III Staremu.
Szczęśliwie dla nich, rywalizację o tron wygrał ostatecznie Kazimierz Sprawiedliwy.
Po zdobyciu Krakowa, by zapewnić na przyszłość spokój pomiędzy skonfliktowanymi Piastowiczami, doprowadził on do podziału spójnej terytorialnie dzielnicy, jaką był dotąd Śląsk.
Przywracając wygnanego przez juniorów Bolesława Wysokiego na tron książęcy we Wrocławiu (dotychczasowej stolicy księstwa śląskiego), Kazimierz Sprawiedliwy zdecydował, iż ten ostatni musi odstąpić Mieszkowi Plątonogiemu dwie należące dotychczas do niego kasztelanie: cieszyńską oraz raciborską, z których utworzono księstwo raciborskie; własne dzielnice otrzymali wówczas także dwaj inni książęta: Konrad (księstwo głogowskie) i Jarosław (księstwo opolskie).
Kazimierz II Sprawiedliwy (ok. 1138-1194), książę krakowski od 1177, na rycinie Jana Matejki. To dzięki Kazimierzowi Mikołów należy dziś do Śląska.
Dodatkowo, chcąc zrekompensować Mieszkowi Plątonogiemu dysproporcje w wielkości terytoriów księstw, Kazimierz Sprawiedliwy wydzielił z własnej dzielnicy senioralnej (z księstwa krakowskiego) ziemię oświęcimską (wraz z późniejszą ziemią pszczyńską) oraz ziemię bytomską, przyłączając te tereny do nowo utworzonego księstwa raciborskiego. I w ten oto sposób obszary należące dotychczas do Małopolski – w tym tereny obecnego Mikołowa – stały się na zawsze częścią Śląska.
Czy w owym czasie gród mikołowski już istniał? Prawdopodobnie tak. Co prawda, pierwsza znana nam obecnie wzmianka o Mikołowie pochodzi dopiero z roku 1222, skoro jednak był on już wówczas ważnym grodem kasztelańskim, logicznym wydaje się przypuszczenie, że musiał powstać co najmniej kilkadziesiąt lat wcześniej.
Przez kolejne stulecia odłączone od Małopolski tereny na trwałe zrosły się ze Śląskiem, tracąc z wolna swe dotychczasowe związki z Krakowem. Jednak nie wszystkie.
Granice Śląska przed i po zmianach z roku 1177. Przedruk: Granice Śląska, Wrocław 1998, s. 21.
O ile bowiem w aspekcie politycznym, administracyjnym, a z czasem także kulturowym te nowo przyłączone do Śląska obszary utożsamiły się z nową „ojczyzną”, o tyle w strukturze kościelnej granice pomiędzy dotychczasową diecezją śląską (wrocławską) a diecezją krakowską przez wieki nie ulegały żadnym zmianom. W rezultacie, w odróżnieniu od pozostałych części Śląska, przyłączone w 1177 roku tereny nadal podporządkowane były biskupstwu krakowskiemu. Borową Wieś i Paniowy odłączono od diecezji krakowskiej (podporządkowując je metropolii wrocławskiej) około 1680 roku, natomiast resztę wspomnianych terenów, w tym ówczesną parafię mikołowską, dopiero z dniem 16 lipca 1821 roku.
Historycy są dziś zgodni, że dawna granica pomiędzy obiema diecezjami: krakowską i wrocławską, oddzielała tereny zajmowane pierwotnie przez plemiona śląskie: Golęszyców, Ślężan i Opolan (przekształcone później w Śląsk), od ziem należących dawniej do Wiślan (z których rozwinęła się ziemia krakowska, czyli Małopolska). Dokładny przebieg owej granicy przed zmianami z lat 1680 i 1821 ukazuje zamieszczona tutaj mapka.
Dawna granica pomiędzy diecezją krakowską i wrocławską, przed 1821 rokiem. Przedruk: Historia miejscowości i parafii Bujaków, Katowice 1995, s. 21.
Już na pierwszy rzut oka widać, że o ile Mikołów wraz z okolicznymi wioskami leżał po stronie krakowskiej (gdyż obszar ten należał pierwotnie do Małopolski), o tyle Bujaków – podobnie jak np. Gliwice – zawsze i niezmiennie należał do diecezji wrocławskiej. Z tego faktu wysnuć można następujący wniosek: tereny obecnego Mikołowa, Borowej Wsi, Kamionki, Mokrego, Paniów oraz Śmiłowic stanowiły niegdyś ziemię Wiślan i przed rokiem 1177 należały one do Małopolski, natomiast obszar obecnego Bujakowa już WCZEŚNIEJ leżał w granicach Śląska.
Daje to zaskakującą skądinąd odpowiedź na pytanie, która z części obecnego miasta Mikołowa jest najbardziej „śląska”…
Co interesujące, ślady dawnej przynależności ziemi pszczyńskiej do Małopolski odnajdujemy także w mowie współczesnych mieszkańców, a nawet w architekturze wiejskiej. W swej monografii Bierunia z 1999 roku Ludwik Musioł, wybitny historyk rodem z Mikołowa, pisał m.in.:
„Biorąc pod uwagę narzecze polskie ludności, to wskazuje ono typowe cechy tzw. grupy wiślańskiej, którą charakteryzuje głównie wymowa ogólnopolskiego –ę wygłosowego jako –e. Pod tym względem Bieruń leży na północnym pograniczu tej wymowy, której granica północna na ziemi pszczyńskiej przechodzi od Zgonia przez Paprocany, Bieruń, aż do Biasowic i dalej za Wisłę. Na północ od tej granicy ogólnopolskie –ę wygłosowe brzmi jak –a (np. w Bieruniu mówią: „Widze te babe”, gdy w Mikołowie to samo brzmi: „Widza ta baba”, co zbliża tę ostatnią narzeczową wymowę do tzw. śląskich dialektów).
Mniej więcej tę samą granicę zachowuje też pewna osobliwość ludowej architektury drewnianej, mianowicie stodoły ośmioboczne: takie stodoły o kształcie ośmioboku widnieją jeszcze na planie Bierunia z roku 1827. W okolicach miasta Pszczyny są takie stodoły dość liczne”.
Jak więc widać, pomimo ponad ośmiu wieków przynależności tych terenów do Śląska, ich kulturowa „śląskość” nadal nie jest aż tak bardzo oczywista. W każdym razie nie wszędzie.
Źródła drukowane: [SZD0030]
• Bieruń. Miasto, kościół, parafia. Monografia historyczna, L. Musioł, Bieruń 1999, s. 60.
• Dzieje Śląska w datach, A. Galas, A. Galas, Wrocław 2001. [X]
• Granice Śląska, R. Pysiewicz-Jędrusik, A. Pustelnik, B. Konopska, Wrocław 1998, s. 21.
• Historia miejscowości i parafii Bujaków, J. Kempa, G.B. Marek, Katowice 1995, s. 21-23.
• Historia Śląska, red. M. Czapliński, Wrocław 2002.
• Jesteśmy Ślązakami od 830 lat…, A.A. Jojko [w:] „Gazeta Mikołowska” nr 04/2007 (193), IV 2007, s. 28-29.
• Poczet królów i książąt polskich Jana Matejki, red. M. Lipowska, Warszawa 1996, s. 76-81.
• Z przeszłości Mikołowa i jego okolicy, K. Prus, Katowice-Mikołów 1932, s. 11-13, 29-36.
