Przy skrzyżowaniu ulicy Gliwickiej z ulicą Skalną stoi znak informacyjny – niewielka biała strzałka z napisem „Os. RETA”, skierowana ku stojącym nieopodal blokom.
Osiedle to powstało w latach 1991-1993. Z uwagi na dwa potężne, 9-piętrowe bloki – najwyższe w całym Mikołowie i ustawione w dodatku na szczycie sporego wzniesienia (323 m n.p.m.) – stało się ono jednym z najbardziej rozpoznawalnych elementów krajobrazu miasta, zyskując natychmiast popularną dziś nazwę „Manhattan”.
Oficjalna nazwa osiedla brzmi „Osiedle Reta” i jest to zgodne z odczuciami większości mikołowian: okolice bloków przy ulicy Skalnej uważa się dziś powszechnie za centrum mikołowskiej Rety.
Jeden z dwóch najwyższych bloków na „Manhattanie”. Fot. A.A. Jojko (2007).
Z historycznego punktu widzenia nie jest to jednak zgodne z prawdą: w rzeczywistości dzisiejszy Manhattan stoi w samym sercu Kotulowca, zaś Reta „przywędrowała” w to miejsce znacznie później i to z kilkoma przystankami po drodze. Zacznijmy jednak od samego początku…
Reta lewobrzeżna (śmiłowicka)
Pochodzenie nazwy „Reta” (dawniej „Retta”) nie jest do końca jasne, możliwe, że pochodzi ona od niemieckiego wyrazu „retten” (= ocalić, uratować). Sama nazwa wiąże się z niewielkim, należącym do książąt pszczyńskich folwarkiem dominialnym „Retta”, założonym mniej więcej w połowie XVIII wieku. Znajdował się on na północ od potoku Reta, w miejscu późniejszej leśniczówki (ul. Reta Śmiłowicka 23) i stanowił filię znacznie większego i starszego folwarku śmiłowickiego.
W chwili, gdy powstawał folwark „Retta”, teren ten – wraz z późniejszą Kamionką – stanowił jeszcze przysiółek wsi Śmiłowice. Przysiółek ten zwany był z niemiecka Dzietzkowitz (łac. Diecovice). Nazwa w wersji niemieckiej i łacińskiej występuje w źródłach wielokrotnie, natomiast jej polski odpowiednik nie zdołał się zachować. W swej monografii Mikołowa z 1932 roku, poruszając kwestię istniejącej niegdyś na tym terenie wsi Dirscovicz, Konstanty Prus odtworzył nazwę dawnej wsi w formie „Dzierżkowice”, co wydaje się prawdopodobne. Stawia on również tezę, że późniejszy przysiółek Diecovice przejął swą nazwę po tej wyludnionej w średniowieczu wiosce.1
Jak wynika z zapisów w Księgach Powinności pszczyńskiej Kamery, jeszcze w 1720 roku w całym przysiółku Dzietzkowitz funkcjonowało zaledwie 9 gospodarstw chałupniczych. Wkrótce jednak proces osadniczy na tym terenie stał się bardzo intensywny, a liczba gospodarstw – wyłącznie chałupniczych – poczęła szybko rosnąć, co miało zapewne bezpośredni związek z założeniem tam nowego folwarku.
Już w roku 1763 nazwa „Dzietzkowitz” znika na stałe z Ksiąg Powinności. Najwyraźniej wyszła już ona wówczas z powszechnego użycia, choć jako nazwa „historyczna” pojawiała się jeszcze w wielu XIX-wiecznych przewodnikach i leksykonach.
Jednak w II połowie XVIII stulecia dawny przysiółek Dzietzkowitz podzielił się już wyraźnie na dwie niezależne od siebie osady: Retę (należącą nadal do Śmiłowic) oraz Kamionkę (przekształconą w 1812 roku w samodzielną gminę wiejską).
Przez dziesiątki lat nazwa „Reta” – stosowana początkowo wyłącznie w odniesieniu do folwarku, a następnie rozciągnięta również na pobliskie zabudowania chałupnicze – przysługiwała wyłącznie terenom zwanym obecnie Retą Śmiłowicką, położonym po lewej (północnej) stronie potoku Reta.
Reta prawobrzeżna (mikołowska)
Tereny po prawej (południowej) stronie potoku Reta, czyli obecna kolonia Reta, należały już wówczas do Mikołowa, były jednak niemal zupełnie niezaludnione i najpewniej nie posiadały jeszcze odrębnej nazwy. Na mapie Wielanda z 1752 roku słowo „Retta” umieszczone zostało po lewej stronie potoku i tak też czynili wszyscy kolejni kartografowie aż po wiek dwudziesty. Część prawobrzeżna pozostawała bez nazwy.
Dopiero w chwili, gdy obszar na prawym brzego potoku stał się terenem wzmożonego osadnictwa, a nowo powstająca mikołowska kolonia stała się ludniejsza i bardziej znacząca od swej śmiłowickiej „starszej siostry”, przejęła ona jej nazwę. Aby uniknąć pomyłek, pierwotna Reta musiała zatem przyjąć przydomek, stając się odtąd Retą Śmiłowicką.
Trudno powiedzieć w którym dokładnie momencie nastąpiło to przeniesienie nazwy z Rety Śmiłowickiej na część mikołowską.
W kartografii – zgodnie z wcześniejszą tradycją – nazwę „Reta” umieszczano przez bardzo długi czas wyłącznie po lewej stronie potoku, czyli w miejscu obecnej Rety Śmiłowickiej. Taki właśnie stan utrwalony został m.in. na mapie Wielanda (1752), Harnischa (1794), pruskiej mapie sztabowej von Sydowa (1827) oraz na wszystkich kolejnych mapach topograficznych aż do początków XX stulecia.
Ostateczna zmiana w tym zakresie musiała chyba nastąpić w okresie międzywojennym, wówczas bowiem na mapach pojawiają się pierwsze wyraźne rozbieżności, np. na mapie topograficznej z 1926 roku Retą nazwano jeszcze – jak dawniej – obszar lewobrzeżny, podczas gdy na mapie z 1939 roku nazwę tę nosi już – jak obecnie – obszar prawobrzeżny.
Z drugiej strony, w przewodniku Johanna Georga Knie z 1845 roku pod hasłem „Retta” zapisano: „einige Häuser der Nicolai” (kilka domostw należących do Mikołowa), bez wątpienia zatem chodziło tu już wówczas o mikołowską kolonię. Retę Śmiłowicką autor również uwzględnił, lecz umieścił ją w notce dotyczącej Śmiłowic. Wynikałoby z tego, że przez pewien czas obydwa te obszary nazywano po prostu Retą, w razie potrzeby dodając tylko, do której miejscowości dany przysiółek należał.
Granicę pomiędzy Retą Śmiłowicą a Retą Mikołowską stanowi od początku potok Reta.
Kotulla, czyli Kotulowiec, czyli Georgenflur
W XIX wieku pomiędzy Retą prawobrzeżną (mikołowską) a śródmieściem Mikołowa istniał jeszcze jeden obszar posiadający własną nazwę. Mieścił się tam bowiem folwark mieszczański, który od nazwiska jego dawnego właściciela – a zapewne i założyciela – określany był jako Kotula / Kotulla (z niemiecka) lub Kotulowiec (z polska), przy czym nazwa Kotulla wydaje się być starsza.2
Folwark ten znajdował się w miejscu obecnego hipermarketu „Auchan”, a dokładniej – w miejscu jego przedniej części (od strony ulicy Gliwickiej) oraz na niezabudowanym obszarze położonym pomiędzy samym hipermarketem a szosą. Powstał on zapewne w początkach XIX wieku, na co wskazuje wyraźnie zapis z 1819 roku. W książce Statistisch-Topographische Uebersicht des Departements der Königlichen Preußischen Regierung zu Oppeln in Schlesien z 1819 roku zapisano, iż w Mikołowie znajdowały się w owym czasie m.in. dwa folwarki, a mianowicie:
„Vw Ludwigshof. Kotula, neues Etablissement”.
Niemiecki wyraz „neues” oznacza „nowy”, zaś pochodzące z języka francuskiego słowo „établissement” to: „założenie, ustanowienie; ustalenie; instytucja, zakład, przedsiębiorstwo”. A zatem w 1819 roku folwark Kotula uważany był jeszcze za nowo założony.
Nazwę folwarku rozciągnięto wnet na otaczające go tereny. Wkrótce zresztą powstał wokół niego niewielki przysiółek, składający się z kilku domostw rozrzuconych po obydwu stronach szosy na Gliwice, a także wapiennik oraz cegielnia, do niedawna jeszcze zwana popularnie cegielnią Czecha. Nazwa „Kotulla” zanikła dziś definitywnie. Wersja „Kotulowiec” bywa jeszcze czasem używana, choć coraz rzadziej; na mapie Mikołowa z 1993 roku nie została już ona w ogóle uwzględniona.
W wielu źródłach, szczególnie tych niemieckojęzycznych, nazwę „Kotula” (Kotulla) lub „Kotulowiec” zastępowano nazwą „Georgenflur”. Oznacza ona „łan (albo niwę) Georga”, lecz jej geneza pozostaje niejasna. Według Jerzego Jarosa w latach 1872-1873 w okolicy tej funkcjonowała niewielka kopalnia węgla kamiennego Georgenflur, jeśli jednak datowanie Jarosa jest prawidłowe, to kopalnia musiała przejąć nazwę terenu, na którym powstała, a nie odwrotnie.3
Wydaje się, że jeszcze w połowie XIX stulecia nazwy Kotula i Georgenflur używane były wymiennie. Johann Georg Knie (1845) w notce dotyczącej Mikołowa (s. 887) pisze wręcz o „przysiółku i folwarku Kotulla, czyli Georgenflur”, gdzie znajdowały się wówczas 4 domy. Ale już w haśle na stronie 313 precyzuje on, że nazwa „Kotulla” odnosi się do przysiółka (Orts-Anlage), zaś nazwa „Georgenflur” – do samego folwarku (Vorwerk).4
Z kolei Felix Triest (1864) używa już tylko nazwy „Georgenflur”.5
W takiej też formie spotykamy ją w pracy Johanna Luppy z 1906 roku, gdzie dowiadujemy się, że folwark Georgenflur należał wówczas do Mikołowa, jego właścicielem był Josef Bielitzer, a poza nim zamieszkiwał tam również Eduard Bielitzer oraz czterech stajennych: Franz Dusza, Johann Gawroth, Ludwig Pietraschczyk i Franz Radetzki. Można przyjąć, że zamieszkiwała tam także rodzina właściciela, gdyż w opracowaniu wymieniano tylko głowy rodzin.6
Po 1945 roku nazwy „Georgenflur” używał już tylko Hans Taistra, autor niemieckojęzycznej monografii Mikołowa z 1969 roku, przy czym odnosił ją do tamtejszej cegielni.
Manhattan, czyli Reta, czyli Georgenflur, czyli Kotulowiec, czyli Kotulla…
A zatem – reasumując – dawny przysiółek Dzietzkowitz vel Diecovice zmienił nazwę na „Reta”, z czasem nazwa ta przeniesiona została na obszar prawobrzeżny, zaś dotychczasowa Reta przyjęła na stałe przydomek i stała się Retą Śmiłowicką.
W okresie międzywojennym Reta prawobrzeżna miała już – wraz z ulicą Plebiscytową i Wymyślanką – status mikołowskiej kolonii, czyli obszaru intensywnej zabudowy mieszkaniowej. Z czasem zaczęła się ona szybko rozrastać na południe, przybliżając się systematycznie do mikołowskiego śródmieścia.
W końcu pochłonęła ona również dawny Kotulowiec, który zresztą zmienił się do tego czasu nie do poznania. Wpierw, na przełomie lat sześćdziesiątych i siedemdziesiątych XX wieku, okolicę tę przeciął odcinek obwodnicy Mikołowa, przy którym powstała wnet stacja benzynowa. Później pojawiło się tam osiedle bloków przy ulicy Skalnej oraz kaplica pw. św. Antoniego z Padwy, zaś w początkach XXI wieku w miejscu dawnej cegielni oraz gospodarstwa Lubinów – gospodarstwa będącego prawdopodobnie ostatnim reliktem po zabudowaniach folwarcznych – wzniesiono hipermarket „Auchan”.
Po dawnym folwarku Kotulla vel Kotulowiec vel Georgenflur nie pozostał dziś najmniejszy nawet ślad, zanikły również wszystkie wersje historycznej nazwy tego miejsca.
Osiedle mieszkaniowe przy ulicy Skalnej, położone w istocie w samym sercu dawnego Kotulowca, uważane jest przez współczesnych mikołowian za centrum Rety i taką też nosi nazwę. Z drugiej strony, cóż z tego, skoro i tak wszyscy mówią o nim „Manhattan”?
Przypisy:
1) Kwestię przysiółka Dzietzkowitz, jego rozpadu na Retę i Kamionkę oraz prawdopodobnych związków przysiółka z zaginioną podmikołowską wsią Dzierżkowice (wzmiankowaną w latach 1287-1527 jako Dirscovicz) omówiono szczegółowo w monografii Kamionki. Por. A.A. Jojko (2006), s. 13-21.
2) Gdy w 1818 roku w kamienicy Rynek 16, w wynajętej sali na I. piętrze, urządzono niewielką kaplicę (salę modlitw) do odprawiania nabożeństw ewangelickich, dom ten stanowił prawdopodobnie własność mikołowskiego mieszczanina Kotuli. Wspomina o tym wpis z 1835 roku, zamieszczony w kronice H.W. Schaeffera. Bardzo możliwe, że chodzi tutaj właśnie o dawnego właściciela folwarku Kotulla. W roku 1834, w ramach subhasty, kamienicę zakupił Karol Breitkopf, mikołowski aptekarz i burmistrz w 1827-1831. Por. A.A. Jojko (2003), s. 36-37.
3) Jerzy Jaros (1984, s. 46): „Georgenflur w Mikołowie, [kopalnia ta] istniała na terenach dzierżawionych od księcia pszczyńskiego, eksploatowana w latach 1872-1873. Produkcja w 1872 r. 992 t, w 1873 r. 362 t.”
4) Zapis oryginalny: „[…] ¼ M. im NW. die Orts-Anlage Kolutta, oder Georgenflur 4 H” [s. 887]. „Kotulla, Ortsanlage der Stadt Nicolai, Kr. Pleß, mit dem Vorw. Georgenflur” [s. 313]. Na stronie 887 przez pomyłkę zapisano „Kolutta” zamiast „Kotulla”, jednak w haśle odrębnym na stronie 313 nazwa ta zapisana już została poprawnie.
5) Zapis oryginalny: „Außerdem gehören zur Stadt die Vorwerke Ludwigshoff und Georgenflur und 103 Feldbesitzungen, welche sämmtlich Privat-Eigenthum sind” [s. 603]
6) Zapis oryginalny: „Vorwerk Georgenflur zu Nicolai gehörig. Bielitzer Josef, Gutsbesitzer. Bielitzer Eduard. Dusza Franz, Pferdeknecht. Gawroth Johann, Pferdeknecht. Pietraschczyk Ludwig, Pferdeknecht. Radetzki Franz, Pferdeknecht.” [s. 106]
Źródła drukowane: [SZD0056]
• Adressbuch des Kreises Pless mit Kalender für das Jahr 1906, J. Luppa, Pless 1906, s. 106.
• Alphabetisch-statistisch-topographische Übersicht aller Dörfer, Flecken, Städte und andern Orte der Königlich Preussischen Provinz Schlesien, J.G. Knie, Breslau 1845, s. 313, 887.
• Atlas Silesiae id est Ducatus Silesiae, oprac. J.B. Homann [mapy J.W. Wieland, M. von Schubarth], Norimbergae 1752.
• Kamionka. Monografia historyczna, A.A. Jojko, Mikołów 2006, s. 13-21.
• Meine Heimatstadt Nikolai: erzählt von Nikolaiern, H. Taistra, Nürnberg 1969, s. 93.
• Mikołów w XX wieku, B. Bromboszcz, R. Szendzielarz, Mikołów 2002. [X]
• Słownik historyczny kopalń węgla na ziemiach polskich, wyd. II, J. Jaros, Katowice 1984, s. 46.
• Statistisch-Topographische Uebersicht des Departements der Königlichen Preußischen Regierung zu Oppeln in Schlesien, Oppeln 1819, s. 152-153.
• Szkice z dziejów parafii ewangelickiej w Mikołowie, A.A. Jojko, Mikołów 2003, s. 36-37.
• Topographisches Handbuch von Oberschlesien. Erste Hälfte, F. Triest, Breslau 1864, s. 603.
• Z przeszłości Mikołowa i jego okolicy, K. Prus, Katowice-Mikołów 1932, s. 44-45.
• Źródła kartograficzne do dziejów Mikołowa (do 1945 roku), P. Greiner, M. Mączka, Mikołów 2007, 9-10, 12, 15, 20-21, IV, VI, IX.
Źródła archiwalne:
• Mapa Szczegółowa Polski WIG 1:25 000 w cięciu map zaborczych, Rejon Zagłębie Polskie, Arkusz 15, 3391 (5879) Mikołów 1926, sygn. G6520 s25 .P61, ze zbiorów Library of Congress, Washington, DC, USA.
• Mapa Szczegółowa Polski WIG 1:25 000, P48 S28A (4828 A), Mikołów 1939, sygn. G6520 s26 .P6, ze zbiorów Library of Congress, Washington, DC, USA.
• Situations Plan von einem Theile OberSchlesiens an der Oestreich und NeuSchlesischen Grentze, namentlich der Gegenden vm Tarnowitz, Beuthen, Gleiwitz, Nicolau, Plesse, Sohrau, Loslau, Rybnik, Rattibor und Hultshin mit denen darin belegenen Bley, Gisenstein, Gallmey und Steinkohlen Gruben [ok. 1:77 000], J. Harnisch 1794/1795, Archiwum Państwowe w Katowicach, WUG w Katowicach, sygn. WUG Kat kart OBB II 1.
• Topographische Karte 1:25 000 (Meßtischblatt Ostdeutschland), 5879 (3391) Nikolai 1914, ze zbiorów Wydziału Geografii i Studiów Regionalnych Uniwersytetu Warszawskiego.
• Topographische Karte 1:25 000 (Meßtischblatt), 3391 (neu 5879), Nikolai 1883, ze zbiorów Staatsbibliothek Berlin, Unter den Linden, sygn. SBB_IIIC_Kart. N 730, Blatt 3391.
• Urmaßtischblatt Bande II, 1827, Blatt 4 [Mikołów] [1:25 000], oprac. E. von Sydow, Archiwum Państwowe w Katowicach, Oddz. Gliwice, Zbiór kartograficzny, sygn. 351.
