Historia postrzegana jest z reguły jako esencja śmiertelnej nudy – daty, nazwiska, fakty, daty, nazwiska… I tak w kółko.
Ale praca historyka – zarówno historyka profesjonalnego, jak i amatora-hobbysty – to nie tylko opasłe księgi i stosy zakurzonych dokumentów. Zdarza się, że trzeba też bywać po części detektywem, archeologiem i poszukiwaczem skarbów… I w ostatecznym rozrachunku nie ma większego znaczenia, czy obiektem zainteresowania jest zaginione miasto Inków, ukryte od wieków gdzieś pośród andyjskich szczytów, czy też od dawna zapomniany gród czy folwark w południowej Polsce. Trud poszukiwań oraz radość z ostatecznego sukcesu są porównywalne.
No właśnie, a propos zapomnianego folwarku…
Jak wiadomo, jeszcze w I połowie XVIII stulecia wieś Bujaków podzielona była na trzy odrębne działy: Górny, Średni i Dolny, zaś każda z tych części miała innego właściciela. Ponowne „jednoczenie” wsi dokonało się dopiero w latach 1714-1754, za rządów trzech kolejnych dziedziców z rodziny Cybulków. W roku 1714 Jan Cybulka vel Czibulka zakupił Górny Bujaków, po latach jego syn, Jan Wacław, dokupił do swego działu Średni Bujaków (1733), zaś w roku 1754 syn Jana Wacława, Gustaw Cybulka, nabył również trzeci, ostatni dział wsi – Dolny Bujaków. Tym samym skupił on w swoich rękach całą podzieloną dotąd wieś.
Na każdym z owych trzech bujakowskich działów istniał osobny folwark dominialny, do którego przypisana była także pewna ilość gruntów dworskich.
Każda z części posiadała również własną nazwę:
- Oberhof – Górny Dwór, czyli Górniok,
- Mittelhof – Średni Bujaków, czyli Pośredniok,
- Niederhof – Dolny Bujaków, czyli Dolniok.
Nazwy te pozostawały zresztą w użyciu aż po wiek dwudziesty i starszemu pokoleniu mieszkańców Bujakowa są one jeszcze doskonale znane.
O okolicznościach i kolejności powstawania bujakowskich folwarków Ludwik Musioł (1995, s. 28) pisał:
„Pierwotnie istniał we wsi tylko 1 folwark, w środku wsi. Z chwilą jednak, gdy nastąpił podział wsi, co stało się już w początkach XVI w., na każdym dziale zaistniał osobny folwark. Powstał wówczas drugi folwark w Górnym Bujakowie. Jeszcze w urbarzu ziemi bytomskiej z r. 1620 są w Bujakowie 2 folwarki.
Pod koniec XVII wieku oraz w pierwszej połowie XVIII w. wieś miała aż trzech właścicieli, a każdy z nich posiadał swój własny folwark, więc w tym czasie były aż 3 dominialne folwarki w Bujakowie. Na każdym folwarku rządził czeladzią i gospodarką osobny „szafarz” […]
Kiedy dobra bujakowskie od połowy XVIII wieku miały już tylko jednego właściciela, zlikwidowano (z końcem XVIII w.) ów trzeci folwark i odtąd aż do ostatnich czasów istniały tylko 2 folwarki: średni i górny.”
Rzeczywiście, najstarszym folwarkiem w Bujakowie był Mittelhof, czyli Średni Bujaków, położony pośrodku wsi, pomiędzy działem Górnym i Dolnym.
Musioł mylił się jednak pisząc, że pod koniec XVIII wieku „zlikwidowano ów trzeci folwark i odtąd aż do ostatnich czasów istniały tylko 2 folwarki: średni i górny”. Obydwa młodsze folwarki (Górny Bujaków i Dolny Bujaków), rozmieszczone na przeciwległych krańcach wsi, przetrwały wszak do czasów najnowszych, a zatem folwarkiem zlikwidowanym w końcu XVIII wieku musiał być folwark najstarszy – Średni Bujaków, położony w centralnej części Bujakowa.
Wskazanie dokładnej lokalizacji Górnego i Dolnego Bujakowa nawet dziś nie sprawia większych problemów:
- W miejscu dawnego Oberhofu, u zbiegu ulic ks. Franciszka Górka i Spółdzielczej, funkcjonuje obecnie znany zakład przetwórstwa żywności; zresztą część pierwotnych zabudowań tego folwarku przetrwała do dziś [GPS].
- Dawny Niederhof stanowi obecnie własność prywatną (przy ul. Dworskiej); tu także przetrwała znaczna część zabudowań [GPS]. Jeden z budynków – drewniany spichlerz dworski – trafił nawet do Górnośląskiego Parku Etnograficznego w Chorzowie.
W tym miejscu pojawia się jednak zasadnicze pytanie: gdzie mieścił się najstarszy bujakowski folwark, czyli Mittelhof?
Z pewnością musiał on znajdować się gdzieś pomiędzy Oberhofem a Niederhofem, w środkowej części Bujakowa. Tutaj właśnie leżał pas należącej do folwarku Mittelhof ziemi dworskiej.
Przebieg granic pomiędzy poszczególnymi gruntami dominialnymi w Bujakowie doskonale ilustruje zamieszczona obok mapka, pochodząca z monografii autorstwa ks. Jerzego Kempy i Grzegorza B. Marka (1995, s. 11).
Podczas parcelacji obszarów dworskich w Bujakowie, przeprowadzonej w latach 1924-1934, grunty Średniego Bujakowa przeznaczone zostały w większej części na potrzeby miejscowej gminy i parafii. Ks. Jerzy Kempa i Grzegorz B. Marek (1995, s. 17-20) piszą:
„Natomiast pozostałości po dawniejszym środkowym dziale dworskim Bujakowa (tzw. Pośredniok), pomniejszone już wcześniej o wydzielenie cmentarza (1865) i miejsca pod szkołę (1880), stanowiące jedynie kilkupokojowy dom mieszkalny z kawałkiem pola, zabezpieczono dla potrzeb gminy i parafii bujakowskiej”.
Po południowej stronie drogi, czyli dzisiejszej ul. ks. Franciszka Górka, znajdowały się w tym rejonie jedynie pola, a zatem dawny folwark Mittelhof musiał znajdować się gdzieś po stronie północnej, a więc w pobliżu kościoła. Ale gdzie dokładnie?
Z pomocą przychodzi nam niezwykle precyzyjna pruska mapa stolikowa, wykonana w 1827 roku, a więc niedługo po tym, jak folwark Mittelhof zlikwidowano.
Otóż na mapie tej wszelkie folwarki – zarówno dominialne, jak i mieszczańskie – oznaczane są zawsze w ten sam sposób: jako żółty plac otoczony zabudowaniami w formie czerwonych prostokącików (oznaczenie to stosowano wyłącznie do folwarków). I w ten właśnie sposób oznaczone zostały dwa istniejące wówczas jeszcze w Bujakowie folwarki, które opisano również w języku niemieckim jako „Obr. Vw.” (Oberhof Vorwerk) oraz „Ndr. Vw.” (Niederhof Vorwerk).
Poza nimi jednak, na mapie odnajdujemy jeszcze jeden obiekt: oznaczony wyraźnie jako folwark (w formie graficznej), lecz nieopisany, a położony pośrodku wsi – dokładnie w miejscu, w którym musiał znajdować się dawniej Mittelhof.
Porównajmy zatem identycznie wykadrowane fragmenty map z lat 1827 i 2007.
Na mapie z 1827 roku tuż za kościołem (czerwony krzyż na białym tle) widoczny jest obiekt, oznaczony jako folwark, lecz nieopisany. To ponad wszelką wątpliwość dawny folwark Mittelhof, którego zabudowania wciąż jeszcze wówczas istniały. Natomiast brak opisu dowodzi, że w początkach XIX wieku nie miał on już statusu odrębnego folwarku dworskiego (co w pełni potwierdza wersję Musioła). Po prawej i lewej widoczne są folwarki Oberhof i Niederhof.
Wycinek mapy z 2007 roku został tutaj wykadrowany w taki sposób, aby obejmował dokładnie ten sam obszar. Już na pierwszy rzut oka widać, że dawny folwark Mittelhof – pierwotna siedziba bujakowskich dziedziców – znajdował się dokładnie za kościołem i probostwem, na terenie zajmowanym obecnie m.in. przez Ogród Parafialny [GPS]. Droga dojazdowa do folwarku wiodła od strony dzisiejszej ul. ks. Franciszka Górka, w miejscu obecnego wjazdu do Domu Zakonnego Sióstr Służebniczek NMP.
Nawiasem mówiąc, zestawienie obu fragmentów map pozwala także na prześledzenie zmian, jakie zaszły tutaj na przestrzeni 180 lat. Uwagę zwraca m.in. wyraźny rozwój zabudowy Bujakowa oraz większa gęstość sieci lokalnych dróg.
Źródła drukowane: [SZD0034]
• Bujaków. Monografia historyczna gminy i parafii, L. Musioł, Katowice 1995, s. 21-26, 28.
• Historia miejscowości i parafii Bujaków, J. Kempa, G.B. Marek, Katowice 1995, s. 11, 17-20.
• Z historii Mikołowa: W poszukiwaniu zaginionego folwarku, A.A. Jojko [w:] „Gazeta Mikołowska’ nr 9/198 z IX 2007, s. 39-40.
• Źródła kartograficzne do dziejów Mikołowa (do 1945 roku), P. Greiner, M. Mączka, Mikołów 2007, s. 15, 21, IX.
Źródła archiwalne:
• Urmaßtischblatt Bande II, 1827, Blatt 4 [Mikołów] [1:25 000], oprac. E. von Sydow, Archiwum Państwowe w Katowicach, Oddz. Gliwice, Zbiór kartograficzny, sygn. 351.
