Historia budynku starej szkoły na Kamionce

Aż do początków XX wieku na Kamionce nie było odrębnej szkoły, a miejscowe dzieci przypisane były do którejś z istniejących już wtenczas szkół w okolicznych miejscowościach. Z uwagi na przynależność Kamionki do parafii mikołowskiej możemy podejrzewać, że w początkowym okresie miejscowe dzieci powinny były uczęszczać do szkoły parafialnej w Mikołowie, która aż do drugiej połowy XIX wieku mieściła się nieopodal dzisiejszego starego kościółka.

Podobnie jak w przypadku innych górnośląskich wiosek, owa przynależność szkolna była zapewne w dużej mierze teoretyczna; zważywszy na sporą odległość od miasta, konieczność pomocy w pracach gospodarskich i brak podstawowego wyposażenia (przybory do pisania, buty itp.), prawdopodobnie znaczna część dzieci uczęszczała do szkoły nieregularnie, okresowo lub nie uczęszczała tam ogóle.

Potwierdzają to zresztą dane statystyczne z 1871 roku, zgodnie z którymi aż 46 procent mieszkańców Kamionki powyżej 10. roku życia stanowili analfabeci. Dla porównania, w mieście Mikołów odsetek analfabetów wynosił niespełna 38 procent, zaś średnia dla całego ówczesnego powiatu pszczyńskiego wynosiła nieco ponad 40 procent.

Z kolei w trakcie przeprowadzania na Kamionce procesu uwłaszczenia chłopów (1846-1851), na 15 chałupników jedynie czterech potrafiło się własnoręcznie podpisać pod recesem uwłaszczeniowym, natomiast pozostałych 11 gospodarzy podpisało się za pomocą krzyżyków. Warto przy tym pamiętać, że objęci uwłaszczeniem gospodarze stanowili najbogatszą grupę mieszkańców wsi, byli więc oni swoistą „elitą” ówczesnej Kamionki.

Nie mamy dziś pewności, jak długo kamionkowskie dzieci przypisane były do szkoły parafialnej w Mikołowie. Jednakże już w 1864 roku Felix Triest stwierdza jednoznacznie, iż wieś Kamionka przypisana była wówczas do szkoły ludowej w Podlesiu. Jeśli założymy, że stan taki trwał od momentu powstania tej placówki, wówczas moment przejścia Kamionki ze szkoły w Mikołowie do szkoły w Podlesiu możemy datować na rok 1825, wtedy bowiem podleska szkoła została prawdopodobnie założona.

Z kolei w momencie rozpoczynania starań o powstanie na Kamionce szkoły (1897) miejscowe dzieci uczęszczały już do szkoły w Zarzeczu, o czym zaświadcza szereg wzmianek w zachowanych do dziś dokumentach. Niestety, data wprowadzenia tej zmiany nie jest obecnie znana.

Tak czy inaczej, dystans pomiędzy Kamionką a Podlesiem czy Zarzeczem był w zasadzie porównywalny z odległością, jaka dzieliła ją od Mikołowa, można więc przypuszczać, że przez cały ten czas frekwencja dzieci z Kamionki nie była nadzwyczajna.

Budowa szkoły na Kamionce

Działania zmierzające do zbudowania na Kamionce odrębnej szkoły i uniezależnienia mieszkańców wsi od szkoły w Zarzeczu rozpoczęto w 1897 roku.

Korespondencja w tej sprawie pomiędzy landratem pszczyńskim Heinrichem von Schroeterem, Książęcą Dyrekcją Generalną Dóbr Pszczyńskich i powiatowym inspektorem szkolnym w Mikołowie trwała od listopada 1897 roku do połowy lutego roku następnego. Na członków miejscowego Zarządu Szkolnego planowanej placówki wyznaczono początkowo wycużnika Karola Kotuchnę (1819-1902) oraz gospodarza i byłego wójta Jana Wolnego (1836-1906), których kandydatury zostały jednak zablokowane przez władze z uwagi na słabą znajomość języka niemieckiego. Ostatecznie w skład Zarządu Szkolnego weszli: naczelnik gminy Kamionka Franciszek Manowski (1838-1919) oraz restaurator i członek Rady Gminnej, Antoni Tabor (1862-1945), a ich nominację zatwierdzono w lutym 1898 roku.

Działkę pod budowę nowej szkoły zakupiono za sumę 570 marek od ww. Antoniego Tabora. Parcela ta, o powierzchni nieco ponad pół hektara, stanowiła wcześniej część starego gospodarstwa Manowskich, które Tabor przejął wraz z posagiem swojej żony, Cecylii z d. Manowskiej. Kontrakt kupna sporządzony został w maju 1898 roku, zaś podpisano go w kilka miesięcy później.

Po rozstrzygnięciu szeregu wątpliwości o charakterze prawnym i finansowym, co zajęło cały kolejny rok, na przełomie XIX i XX wieku rozpoczęto w końcu przygotowania do rozpoczęcia prac budowlanych.

Na budowę kamionkowskiej szkoły przyznana została pomoc państwowa w wysokości 13 000 marek. Całkowity koszt budowy szacowano na 16 000 marek, natomiast wykończenie wnętrz wyceniono na kolejnych 220 marek. Koszty budowy miały zostać rozłożone pomiędzy pszczyńskie Dominium (2703 marek) oraz gminę Kamionka (13 517 marek).

Rozpisano również przetarg na budowę kamionkowskiej szkoły, do którego przystąpiło czterech mistrzów budowlanych: Ernst Maeltzer i Robert Niepel z Mikołowa, Richard Asser z Pszczyny oraz Fedor Rudziński z Katowic.

Z powyższej czwórki wybrany został ostatecznie mikołowski budowniczy Robert Niepel (1870-1920), który na przełomie XIX i XX wieku wzniósł w Mikołowie szereg budowli, zarówno prywatnych (m.in. jego własna willa przy ul. Wyzwolenia 5 oraz willa Hansa Zeumera przy ul. Katowickiej 22), jak i publicznych (m.in. w 1912 roku dobudował boczne wejścia do kościoła parafialnego św. Wojciecha).

Prace budowlane rozpoczęły się wiosną 1901 roku, zaś w dniu 31 maja 1901 roku podpisano kontrakt pomiędzy powiatowym inspektorem szkolnym w Mikołowie Bernhardem Rübe, członkami miejscowego Zarządu Szkolnego oraz budowniczym Nieplem.

W notatce z dnia 5 sierpnia 1901 roku Robert Niepel zapewnił inspektora Rübe, iż przeprowadził już rozmowę z mistrzem stolarskim z Mikołowa o nazwisku Bayer, i że w jego ocenie zasadnicze prace budowlane zostaną ukończone do dnia 1 grudnia 1901 roku, a po tym terminie można będzie jeszcze przeprowadzić ostatnie prace wykończeniowe, szczególnie wewnątrz budynku.

Natomiast w dniu 30 grudnia 1901 roku Robert Niepel sporządził odręcznie, a następnie podpisał ostateczny, czterostronicowy rachunek za prace przy budowie szkoły na Kamionce, opiewający na łączną kwotę 15 371 marek. Wystawienie tego rachunku oznacza, że do końca 1901 roku wszelkie prace budowlane i wykończeniowe zostały najwyraźniej ukończone.

Zgodnie z ówczesnym kalendarzem, pierwsze zajęcia lekcyjne w nowym budynku szkolnym miały się rozpocząć w dniu 1 marca 1902 roku. Tak też się stało, a kamionkowska szkoła funkcjonowała w tym budynku przez kolejnych sześć dziesięcioleci.

Położenie budynku i szosa Katowice-Mikołów

Budynek szkolny umiejscowiony został strategicznie w samym centrum Kamionki, dokładnie u zbiegu szosy Mikołów-Katowice z główną drogą prowadzącą stąd w kierunku Zarzecza.

Z tego też względu przez kilka kolejnych dekad dzisiejsza ulica Paprotek nosiła nazwę ulicy Szkolnej (niem. Schulstraße). Nazwę tę zmieniono dopiero po przyłączeniu do Mikołowa wsi Bujaków (1995), gdzie także znajdowała się ulica o takiej nazwie. Chociaż tradycja kamionkowskiej ulicy była znacznie dłuższa niż w przypadku ulicy w Bujakowie, to jednak na korzyść tej ostatniej przemawiał fakt, że przy ulicy Szkolnej w Bujakowie nadal znajdowała się czynna placówka, podczas gdy szkoła na Kamionce mieściła się już przy ulicy Katowickiej.

W tamtym czasie przebiegająca obok szkoły szosa była jeszcze o wiele węższa niż obecnie. Miała ona wówczas postać niezbyt szerokiej drogi bitej, na której wyminąć się mogły maksymalnie dwa wozy. Po obu stronach jezdni rosły szpalery drzew. Na odcinku od Mikołowa do gospodarstwa Muchów (przy ul. Katowickiej 82) szosa pokryta była kamienną kostką brukową o nieregularnych kształtach, podobną do tej, jaka zachowała się do dziś na początkowym odcinku ulicy Plebiscytowej. Natomiast pozostałą część szosy (w kierunku na Katowice) pokrywał początkowo żwir.

Około 1936 roku ten żwirowy odcinek pokryto asfaltem. W tym samym czasie wycięto także dorodne klony, które rosły po obu stronach szosy od czasu jej zbudowania (1879-1880). W miejsce wyciętych klonów zasadzono wtenczas akacje, pośród których zdarzały się też pojedyncze kasztany. Podobnie jak wycięte klony, porastały one pobocza szosy i oddalone były od siebie o około 10 metrów.

Na początku lat sześćdziesiątych XX wieku (zapewne w 1961 roku), przy okazji odnawiania nawierzchni jezdni, akacje wycięto, przygotowując w ten sposób teren pod przyszłą rozbudowę szosy.

Rozbudowy tej dokonano w drugiej połowie lat sześćdziesiątych (1966-1968), kiedy to dotychczasową szosę znacząco poszerzono po obu stronach, przekształcając ją w czteropasmową trasę szybkiego ruchu. Wtedy też pokryto jezdnię – na całej jej długości – jednolitą warstwą asfaltu, likwidując w ten sposób wybrukowany kamieniami odcinek szosy między Mikołowem a gospodarstwem Muchów.

Wygląd budynku szkolnego

Również sam budynek szkolny różnił się znacząco od stanu obecnego, przede wszystkim za sprawą wysokiego, dwu- i czterospadowego dachu krytego czerwoną dachówką.

Główne wejście umiejscowione było od strony szosy, ale bez istniejącej dziś przybudówki. Natomiast po przeciwległej stronie znajdowało się wyjście na podwórze i ogród.

Podobnie jak dziś, był to już wówczas budynek piętrowy. Na parterze mieścił się niewielki hall, jedna większa sala lekcyjna, jedna mniejsza oraz mieszkanie kierownika szkoły. Z kolei na piętrze, na które wiodły strome, kręte schody, znajdowała się jeszcze jedna mała klasa (położona bezpośrednio nad klasą największą), gabinet kierownika oraz pomieszczenia gospodarcze. Tam także prowadzone były zajęcia praktyczne dla chłopców.

Nie wiemy dziś, niestety, jak wyglądało wyposażenie wnętrz szkolnych przed 1922 rokiem. Zachowało się natomiast sporo fotografii ukazujących wnętrza szkolne w okresie międzywojennym, zarówno w salach lekcyjnych, jak i na korytarzu. Na uwagę zwraca fakt, że w każdym z pomieszczeń szkolnych na ścianach wisiał krzyż oraz portrety Józefa Piłsudskiego i prezydenta RP Ignacego Mościckiego. Można również dostrzec godła państwowe RP oraz jeden portret marszałka Edwarda Rydza-Śmigłego.

Umeblowanie, jakie odnajdujemy w poszczególnych klasach, było raczej proste, choć niepozbawione klasycznej elegancji. Meble wykonane były w całości z drewna. Z kolei w dużej sali lekcyjnej zauważyć można charakterystyczne dla tamtych czasów, drewniane ławy szkolne, w których siedziska połączone były na sztywno z grubymi blatami stołów.

Poza pełnieniem swej podstawowej funkcji, czyli placówki edukacyjnej, kamionkowska szkoła stanowiła też swoiste centrum życia społecznego i kulturalnego Kamionki, dzieląc tę rolę z miejscową gospodą Tabora, a później również z Kolonadą Miklasa na Leśnej Górze. W pomieszczeniach szkoły odbywały się zebrania działających na Kamionce organizacji i stowarzyszeń, w szczególności zaś Towarzystwa Matek Polek, na którego czele stała Maria Meckowa, żona kierownika szkoły Franciszka Mecka. Na terenie szkoły organizowano też spotkania i uroczystości upamiętniające najważniejsze wydarzenia w życiu miejscowej społeczności oraz całego kraju.

Stało się tak, między innymi, w maju 1935 roku, podczas uroczystości żałobnych po śmierci Marszałka Józefa Piłsudskiego. W jednej z sal lekcyjnych urządzono wówczas okazały, przystrojony kwiatami ołtarzyk ku czci zmarłego.

Za budynkiem szkolnym, czyli po stronie przeciwległej do szosy, znajdował się niewielki, murowany budynek gospodarczy (szopa), drewniana latryna oraz podwórze, za nimi zaś rozpościerał się ogród przyszkolny, wykorzystywany m.in. do uprawy warzyw i drzew owocowych. W ogrodzie wykonywano też często zdjęcia klasowe, szczególnie przy okazji zakończenia roku szkolnego.

W 1959 roku na ściany zewnętrzne szkoły położono nowy tynk i takim stanie budynek funkcjonował przez kolejne dwie dekady, aż do jego gruntownej przebudowy w latach 1975-1977.

W wyniku przebudowy z lat 1975-1977 stara kamionkowska szkoła zmieniła się nie do poznania, tracąc m.in. charakterystyczny, spadzisty dach. Powstał typowy dla tamtych czasów, PRL-owski „klocek” o płaskim zadaszeniu i taki styl budynku zachował się w zasadzie do dziś, przy czym przez pierwszych kilkanaście lat po remoncie nie istniała jeszcze przybudówka od strony szosy, stanowiąca obecnie główne wejście do przedszkola.

Z kolei przy okazji budowy nowej remizy strażackiej (1976-1977) wyburzono murowaną szopę na tyłach budynku szkolnego, a na jej miejscu stanęła dodatkowa część nowej remizy.

Dziś budynek starej szkoły na Kamionce nie tylko wygląda zupełnie inaczej niż przed jego przebudową z lat 1975-1977, lecz został on też przysłonięty ekranami dźwiękochłonnymi, które zainstalowano tutaj w latach 2014-2015. Można więc śmiało powiedzieć, że mieszkańcy Kamionki z początków XX stulecia z pewnością nie zdołabyliby już rozpoznać w nim swej dawnej, wiejskiej szkoły.

Przekształcenie dawnej szkoły w przedszkole

Wobec rosnącej liczby mieszkańców dzielnicy Kamionka, dotychczasowy budynek szkolny stawał się w coraz większym stopniu niewystarczający.

Już w latach pięćdziesiątych XX wieku zajęcia lekcyjne odbywały się w trzech różnych budynkach: w samej szkole, w byłej gospodzie Tabora przy ul. Katowickiej 91 (1 klasa + sala gimnastyczna) oraz w dawnej willi Taborów przy ul. Katowickiej 93, należącej po wojnie do państwa Jaworskich (1 klasa). Gdy zaś w dniu 20 marca 1954 roku przedstawiciele władz miejskich Mikołowa wizytowali budynek starej szkoły, stwierdzili oni, że „200 uczniów, którzy się tu uczą mają opłakane warunki”.

Starania o wzniesienie nowego budynku szkolnego rozpoczęto w 1951 roku z inicjatywy ówczesnego dyrektora placówki Zbigniewa Zazuli i później regularnie je ponawiano, m.in. w latach 1953 i 1956. Nie przynosiło to jednak żadnych wymiernych efektów.

W dniu 1 sierpnia 1958 roku zorganizowany został tymczasowy komitet ds. budowy nowej szkoły, który wystosował do władz „konkretny wniosek” w sprawie budowy nowego gmachu. Sprawa budowy nabrała dodatkowego tempa po uzyskaniu przez Zbigniewa Zazulę mandatu radnego Powiatowej Rady Narodowej w Tychach, tym bardziej, że nowo wyłoniony radny postanowił poświęcić swoją kadencję przede wszystkim na dopilnowanie powstania na Kamionce nowej szkoły.

Z końcem grudnia 1958 roku przygotowane zostały wstępne założenia budowy, która włączona została do planu inwestycyjnego na rok 1960. Wstępne prace budowlane rozpoczęto dnia 17 marca 1960 roku, a 1 września 1960 roku dokonano uroczystego wmurowania Aktu Erekcyjnego nowej szkoły-tysiąclatki.

W czerwcu 1961 roku gmach był już postawiony w stanie surowym, lecz z uwagi na rozliczne problemy, jakie pojawiły się po stronie wykonawcy, prace wykończeniowe przeciągnęły się aż do roku 1963.

Z tego też względu rok szkolny 1963/1964 musiano zainaugurować jeszcze w starym budynku przy ówczesnej ulicy Szkolnej. Ostatecznie jednak w dniu 1 grudnia 1963 roku nowa kamionkowska szkoła została oddana oficjalnie do użytku.

Ten nowy gmach szkolny umiejscowiony był na szczycie Leśnej Góry (niem. Waldhöhe), tuż za tzw. Kolonadą Miklasa, w której od 26 listopada 1945 roku funkcjonowało miejscowe przedszkole. Tuż po rozpoczęciu prac budowlanych zajęcia przedszkolne przeniesiono tymczasowo do pomieszczeń w dawnej gospodzie Tabora przy ulicy Katowickiej 91, zaś budynek Kolonady wykorzystywany był przez pracujących przy budowie robotników jako magazyn.

Dopiero po pewnym czasie na cele przedszkolne przeznaczony został opustoszały budynek starej szkoły, który zwolnił się z końcem 1963 roku.

Było to jeszcze wówczas przedszkole jednooddziałowe, uczęszczało tam około 50 dzieci. Jednak, gdy w 1974 roku rozpoczęto budowę dużej bazy autobusowej CWA (późniejsze Zakłady Autobusowe „Jamna-Bus”), przedszkole postanowiono rozbudować, aby zagwarantować przyszłym pracownikom opiekę nad ich dziećmi. Gruntowny remont budynku trwał dwa lata (1975-1977), a w dniu 7 października 1977 roku przedszkole zostało ponownie otwarte, tym razem już jako placówka dwuoddziałowa.

---

Przypisy:

1) Siedzą od lewej: Róża Szczendzinianka pm. Turczyk (nauczycielka), Franciszek Meck (kierownik szkoły) i Zdzislaw Weinar (nauczyciel). Stoją od lewej: (Rząd I) Monika Piszczek, Łucja Wolny pm. Chluba, Helena Wieczorek pm. Grządziel, Florentyna Cipa pm. Burdzik, [?], Gertruda Winkler pm. Pisarzowska, Monika Oślizok pm. Nowara, Gertruda Borkowy pm. Słomiany. (Rząd II): Franciszek Mróz, Stanisław Bubała [?], Drapała, Józef Szczotka (lub Helmut Wyleżoł?), Józef Kubista [?], Karol Wrona, [?].

2) Siedzą od lewej: Maria Meck, ks. Karol Wilk, [?], Helena Pisulska z d. Bonczkowicz. Stoją od lewej: [?], Bronisława Piszczek pm. Wolny, Maria Pająk z d. Chudek, [?], Łukaszewska, Jakubiec z d. Olbrich, Elfryda Prasoł z d. Meisner, Janina Wiązek z d. Piszczek, [?], Magdalena Włoszek, Hajduk pm. Szołtysek, Marta Pawletko z d. Siedlaczek, Genowefa Böhm z d. Pawletko.

3) Siedzą od lewej: [?], [?], Florentyna Chrobok, Helena Pisulska z d. Bonczkowicz, Franciszka Słomiany z d. Goj, Aniela Ksol z d. Połap, [?], Róża Szczendzinianka pm. Turczyk, Józef Szukała, Franciszek Meck (kierownik szkoły). Stoją od lewej: Eryka Meisner, Marta Machura z d. Noras, Aniela [?] Kubista, Maria Pająk z d. Chudek, Mucha, [?], Kołodziej, Magdalena Włoszek, Gertruda Mucha z d. Kołodziej, [?], Marta Pawletko z d. Siedlaczek, Jakubiec z d. Olbrych, Maria [?] Hajduk, Genowefa Böhm z d. Pawletko, Aniela Wieczorek pm. Frącek, Maria Meck. Nad Franciszkiem Meckiem kuca Leon Goroll.

4) Siedzą od lewej: (Rząd I) Monika Borkowy pm. Grotkowska, Cecylia Górecka, Gertruda Kuźnik pm. Wrona / Zdebel, Gertruda Bubała pm. Paździor, Róża Szczendzinianka pm. Turczyk (nauczycielka), Emilia Cipa pm. Jagła, Jadwiga Górecka, Jadwiga Żymła pm. Żelosko / Ballon. (Rząd II): Ludwik Chrobok, Antoni Drapała, Karol Wojtuszek, Jan Hildebrandt, Franciszek Meck (kierownik), Zdzisław Weinar (nauczyciel), Franciszek Swadźba, Franciszek Wolny, Ludwik Oślizlok.

---

Źródła drukowane: [SZD0071]

• 25-lecie Szkoły Podstawowej nr 4 w Mikołowie-Kamionce 1989, teczka dokumentów, Archiwum SP nr 4 w Mikołowie-Kamionce.

• Adressbuch des Kreises Pless mit Kalender für das Jahr 1906, J. Luppa, Pless 1906, s. 136-137, 180-192.

• Dzieje szkół parafialnych w dawnym dekanacie pszczyńskim, L. Musioł, Katowice 1933, s. 137-145.

• Jubileusz Szkoły Podstawowej nr 4 w Mikołowie-Kamionce 1963/64-2003/04, Mikołów 2004.

• Kamionka. Monografia historyczna, A.A. Jojko, Mikołów 2006, s. 110-116, 159-212, 213-216, 229-232, 268-278, 289-290, 298-308, 330-333.

• Kamionka. Wydanie Jubileuszowe, A.A. Jojko, Mikołów 2012, s. 49, 81-196.

• Mikołów. Zarys rozwoju miasta, J. Kantyka, A. Targ, Katowice 1972, s. 57, 72.

• Podlesie Śląskie 1238-1988. Zarys dziejów i rozwoju, J. Brząkała, E. Stabik, Katowice 1989.

• Topographisches Handbuch von Oberschlesien. Erste Hälfte, F. Triest, Breslau 1864, s. 608.

• Z przeszłości Mikołowa i jego okolicy, K. Prus, Katowice-Mikołów 1932, s. 357-362.

Źródła archiwalne:

• Abloesungsacten des Dominii Pless betreffend des Häuslerstellen N° 17, 18, 20, 21a, 21b, 23, 24, 26, 27, 29, 36, 39, 42, 45, 48, 50, 52 u. 53 zu Kamionka. Begefangen den 10. Februar 1846. Repertorium N° 1, sygn. AKP X-1108, Archiwum Państwowe w Katowicach, oddział w Pszczynie.

• Ablösung der Realberichtigungen, Lasten und Renten in der Gemeinde Kamionka, 1846-1850, sygn. L Pszczyna 216, Archiwum Państwowe w Katowicach, oddział w Pszczynie.

• Acta des Dominii Pless betreffend der Ablösung aller. auf den Rentical-Stellen zu Kamionka haftenden Real-Lasten in Folge des Gesetzes vom 2. März 1850, sygn. AKP-1110, Archiwum Państwowe w Katowicach, oddział w Pszczynie.

• Kronika Jubileuszu 25-lecia Szkoły-Tysiąclatki 1989, Archiwum SP nr 4 w Mikołowie-Kamionce.

• Kronika OSP w Mikołowie-Kamionce, tom I: lata 1927-1992, Archiwum OSP Kamionka.

• Kronika OSP w Mikołowie-Kamionce, tom II: lata 1993-2005, Archiwum OSP Kamionka.

• Kronika Szkoły Podstawowej nr 4 w Mikołowie-Kamionce z lat 1945-1975, Archiwum SP nr 4 w Mikołowie-Kamionce.

• Schulbau in Kamionka 1897-1904, sygn. L Pszczyna 1948, Archiwum Państwowe w Katowicach, oddział w Pszczynie.

• Szkoła powszechna w Kamionce, 1923-1924, sygn. St Pszcz 229, Archiwum Państwowe w Katowicach, oddział w Pszczynie.