Jak dotąd, za najstarszy wykaz mieszkańców Bujakowa uchodzi spis wiernych w parafii bujakowsko-paniowskiej z 1766 roku. W swej monografii Bujakowa z 1995 roku Ludwik Musioł pisał:
„Najstarszy zachowany imienny wykaz mieszkańców Bujakowa pochodzi z r. 1766. Starsze nie zachowały się. Zwłaszcza wykaz gospodarzy bujakowskich z r. 1532, tj. urbarium ziemi bytomskiej, aż do czasów ostatniej wojny światowej przechowywany w Państwowym Archiwum we Wrocławiu, tam niestety zaginął na skutek działań wojennych.”
Informację tę powtarza również opublikowana w tym samym roku praca J. Kempy i G.B. Marka:
„Najstarszy imienny spis dawnych Bujakowian pochodzi z księgi komunikantów z 1766 roku (która zaginęła), podany według wielkości posiadanych gospodarstw lub wykonywanych zawodów.” [tutaj następuje wykaz nazwisk]
Wspomniana tutaj księga komunikantów obejmuje również nazwiska mieszkańców Paniów. Także i w tym przypadku jest to najstarszy znany dotąd wykaz mieszkańców tej wsi, choć w monografii Paniów z 1993 roku Ludwik Musioł podaje również wypis nazwisk z metryk parafialnych z lat 1718-1750.
A jednak, jeśli chodzi o mieszkańców Bujakowa i Paniów, istnieje wykaz znacznie starszy…
W 1987 roku ukazał się na łamach 3. zeszytu „Zeszytów Tarnogórskich PTTK” kilkustronicowy artykuł Bernarda Szczecha, zatytułowany „Rejestr wolnych chłopów (urbarz) ziemi bytomskiej z początku XVI wieku”. Tekst ten nie jest w Mikołowie w ogóle znany, nic dziwnego zresztą, ostatecznie „Zeszyty Tarnogórskie PTTK” nie należą tu do czasopism szczególnie popularnych.
A szkoda, bo tekst prezentuje i szczegółowo omawia imienny rejestr wolnych chłopów w ziemi bytomskiej, do której – przypomnijmy – należały wówczas m.in. wsie Bujaków i Paniowy. I co najważniejsze, od znanej nam już księgi komunikantów rejestr ten starszy jest o ponad 200 lat!
Jak informuje autor artykułu, oryginał owego urbarza (6 papierowych kart z tekstem w języku czeskim) odnaleziono w II połowie XX wieku w Archiwum Państwowym w Bytomiu (AP Bytom, Sygnatura XVI w. T.8 P.3). Tekst rejestru nie jest sygnowany, nie posiada adresu, nie jest też datowany.
Jednakże moment jego powstania (początek XVI wieku, ale przed rokiem 1532) można określić pośrednio na podstawie kilku powiązanych ze sobą przesłanek, takich jak np.: zamieszczenie w nim listu do księcia raciborskiego w sprawie piekarza Jana Krupki oraz wymienienie w nim mieszczanina bytomskiego i właściciela młyna oraz stawu w Dąbrówce Wielkiej – Macieja Kneflika (jest on znany z innego jeszcze dokumentu z 11 marca 1506 roku, a ponadto wiadomo skądinąd, iż rzeczony staw z młynem należał do Kneflików do dnia 11 kwietnia 1550 roku).
Przyjmując to datowanie (pomiędzy rokiem 1506 a 1550) oraz biorąc pod uwagę wspomniany list do księcia, dochodzimy do wniosku, że może tutaj chodzić wyłącznie o ostatniego piastowskiego księcia opolsko-raciborskiego Jana, a ten zmarł dnia 27 marca 1532 roku.
A zatem omawiany tutaj rejestr jest prawdopodobnie równolatkiem innego, znanego obecnie jedynie ze streszczeń i cząstkowych odpisów urbarza bytomskiego z 1532 roku, który spłonął w 1945 roku. Ba, jest on nawet starszy – i to o kilka dziesięcioleci! – od pierwszych imiennych wykazów mieszkańców miasta Mikołowa, pochodzących z lat 1572 i 1586, a przytoczonych w monografii miasta z 1932 roku.
W rejestrze nie podano żadnych informacji poza imionami (a czasem i nazwiskami / przezwiskami) chłopów z ziemi bytomskiej, zobowiązanych do uiszczenia stosownych opłat; pośród 43 miejscowości, znalazły się w nim również wsie Bujaków (pozycja 31), Paniowy (poz. 32) oraz Paniówki, czyli „Paniowy Małe” (poz. 29). Oto interesujący nas fragment rejestru:
Item Rieystr wybierani Pezni od lidi panow ziemian po […] gs. Xxi (…)
Item Buyakuw
vrban, lestinsky, Tomek, Czygan, Cziż, woytek yarnult, Ondrzey, miczek Lekssa, waczlaw, Skowrunek, woy galgan, wieless yan, Swientek, krenczych, martin yarnolt, yankowa (tu pauza) zahradka, piotrek, wolowiecz yan, yan zahradnik, Ssoltis a mlyn xxj
Item wieliky paniowy
machura, Bienek, woytek, martin syn mychaluw, wieczorek (tu pauza) woytek, nendza czelnik, y mlyn vj
Item w paniowach malych
kolodiey, mabe (?) kubin, Chwalek, Gyz, wrubel, mikolagek, Pawel, Bembenek, Bystrek, martin, Stanek, mokrsky, Gurek, Grymla, Ondrzey, kowal, mikystek, miczkowa, Kucz, Gembolis, chalupa, a Soltis xxi
Wykaz nie obejmuje prawdopodobnie wszystkich gospodarzy w danej wsi; być może więc – zgodnie z tytułem – uwzględniono w nim jedynie pełnołanowych kmieci (siodłaków), posiadających status chłopów „w pełni wolnych”. Pokrywałoby się to poniekąd z informacją podaną przez Ludwika Musioła w jego monografii Bujakowa:
“Wiemy z księgi uposażenia biskupstwa wrocławskiego, że założona w miejscu dawnego Bujakowa nowa wieś posiadała 30 łanów razem z rolą wolnego sołtysa (3 łany). Zatem gospodarstw siodłaczych powinno tu być ok. 27. W urbarium państwa bytomskiego z roku 1532 jest mowa o 21 kmieciach w Bujakowie, ale to zdaje odnosić się tylko do części wsi.”
W zamieszczonym tutaj rejestrze zachowano pisownię zgodną z oryginałem. W co poniektórych miejscach istnieją wątpliwości odnośnie umiejscowienia przecinków, a co za ty idzie – przynależności danych imion i przydomków (osobne imię, czy też przydomek osoby uprzednio wymienionej?).
W tej mierze, pewną wskazówkę stanowią informacje na końcu każdego z paragrafów, określające liczbę ujętych tam osób: odpowiednio – 21 (xxj), 6 (vj) oraz 21 (xxj).
Na skutek nieumiejętnej transkrypcji na język czeski, większość imion i nazwisk (przydomków) została w znacznym stopniu zniekształcona, jednak odtworzenie pierwotnej formy większości z nich nie przysparza zbyt wielu trudności: kolodiey = Kołodziej; ondrzey = Jędrzej (tj. Andrzej); Gyz = Jeż; wrubel = Wróbel; Gurek = Jurek; lestinsky = Leszczyński etc.
Istnieje również pewna wątpliwość, czy wyrazy „Soltis, Ssoltis” należy tutaj interpretować jako przydomek, czy też wyłącznie jako określenie sprawowanej funkcji. Biorąc jednak pod uwagę, iż chodzi tutaj jeszcze bez wątpienia o sołtysów dziedzicznych, a nie wybieralnych, obie te możliwości są ze sobą w zasadzie tożsame.
Pomimo wszystkich tych niedoskonałości rejestru, jest to dokument bezcenny, bo cofający nas o niemal pół tysiąca lat w głąb dziejów Bujakowa i Paniów.
Źródła drukowane: [SZD0025]
• Bujaków. Monografia historyczna gminy i parafii, L. Musioł, Katowice 1995, s. 31.
• Historia miejscowości i parafii Bujaków, J. Kempa, G.B. Marek, Katowice 1995, s. 49-50.
• Najstarsi mieszkańcy Bujakowa o Paniów: Czygan, woytek i Bembenek, A.A. Jojko [w:] „Gazeta Mikołowska” nr 08/2008 (209), VIII 2008, s. 36.
• Paniowy. Monografia historyczna miejscowości, kościoła i parafii, L. Musioł, Katowice 1993, s. 44, 92-96.
• Rejestr wolnych chłopów (urbarz) ziemi bytomskiej z początku XVI wieku, B. Szczech [w:] „Zeszyty Tarnogórskie PTTK”, nr 3 – 1987; s. 23-27.
• Rejestr wolnych chłopów (urbarz) ziemi bytomskiej, wyd. 2, B. Szczech, Zabrze 1996, s. 8-9.
• Z przeszłości Mikołowa i jego okolicy, K. Prus, Katowice-Mikołów 1932, s. 73-75.