W 2002 roku ukazała się praca zatytułowana Herby i pieczęcie miast górnośląskich. Autorką publikacji jest Małgorzata Kaganiec, pracownik naukowy Muzeum Śląskiego w Katowicach, która specjalizuje się m.in. w badaniu oraz opisywaniu pieczęci z terenu Górnego Śląska.
W części poświęconej miastu Mikołów autorka stwierdza:
„Po zajęciu miasta przez wojska niemieckie herb mikołowski, dzieląc los innych górnośląskich herbów miejskich, został usunięty z pieczęci, a jego miejsce zajęły emblematy hitlerowskie. Pieczęć taka jest przy dokumencie z 6 listopada 1940 roku. Używano jej do 1945 roku”.
Zaczerpnięta od Małgorzaty Kaganiec informacja o okolicznościach usunięcia mikołowskiego herbu została następnie powielona w kilku późniejszych publikacjach, trafiła ona również do encyklopedii internetowej Wikipedia.
Niestety, nie jest ona zgodna z prawdą: władze okupacyjne nie usunęły herbu miasta z mikołowskich pieczęci. Pomimo zmiany opisu pieczęci na niemieckojęzyczny, herb został zachowany – zarówno na głównej pieczęci miejskiej (magistrackiej), jak i na pieczęciach podległych miastu urzędów oraz instytucji. I sytuacja ta nie uległa zmianie przez cały okres okupacji.
Rzeczywiście, na niektórych pieczęciach pojawiło się wtenczas godło państwowe III Rzeszy (orzeł ze swastyką), lecz stało się tak w przypadku instytucji PAŃSTWOWYCH, takich jak Urząd Stanu Cywilnego, Sąd, Urząd Skarbowy etc. Podział ten istniał już zresztą w okresie międzywojennym: na pieczęciach urzędów i instytucji miejskich (tj. podległych magistratowi) widniał wówczas z reguły herb miasta, zaś na pieczęciach instytucji państwowych umieszczano godło II RP, czyli orła w koronie. Nie był to więc wynalazek Niemców.
Faktem jest natomiast, że w pewnym momencie herb Mikołowa został definitywnie usunięty ze stempli i pieczęci instytucji miejskich. Tyle, że nie stało się to wcale podczas okupacji, lecz nieco później – w czasach PRL.
Jeszcze w pierwszych latach po zakończeniu II wojny światowej mikołowski herb widniał zarówno na głównej pieczęci miejskiej (magistrackiej), jak i na pieczęciach większości instytucji miejskich. Warto przy tym zauważyć, że te pierwsze powojenne stemple do złudzenia przypominają wyglądem pieczęcie z okresu okupacji, odbiegają natomiast nieco od wzorca stosowanego przed 1939 rokiem. Można więc podejrzewać, że w 1945 roku wykorzystano tłoki przejęte od administracji niemieckiej, zmieniając jedynie legendę na polskojęzyczną.
Niebawem jednak – na przełomie lat czterdziestych i pięćdziesiątych – wprowadzono ujednolicony wzór pieczęci miejskich, tym razem już bez herbu.
W niektórych przypadkach były to pieczęcie napisowe (bez godła, sam opis), czasem zaś umieszczano na nich godło PRL (orzeł bez korony). Zmiana ta miała zresztą pewne uzasadnienie formalne: w PRL Urzędy Miejskie nie były już przecież jednostkami rzeczywistego samorządu terytorialnego, a jedynie lokalnymi ogniwami silnie scentralizowanej administracji państwowej. Dotyczy to zwłaszcza okresu po reformie z 1950 roku. A że przy okazji władze PRL zwalczały najmniejsze nawet przejawy regionalizmu oraz pielęgnowania własnej, lokalnej tożsamości? – To już zupełnie inna sprawa…
Nie ma jednak powodu, by winami PRL-owskich władz obciążać niemieckiego okupanta; jego sumienie jest już i tak wystarczająco obciążone oceanem rzeczywistych zbrodni i przewin.
Stemple Zarządu Miejskiego w Mikołowie z czasów PRL (1950). Miejsce herbu zajął tu już orzeł bez korony, godło państwowe PRL. Godło występowało też na innych pieczęciach z tamtego okresu. Ze zbiorów autora.
Pozostaje jednak pytanie: co wprowadziło w błąd jedną z najlepszych obecnie znawczyń górnośląskich pieczęci?
Przyczyną pomyłki Małgorzaty Kaganiec stała się najprawdopodobniej któraś z dwóch odmian pieczęci burmistrzowskiej z okresu okupacji hitlerowskiej. Rzeczywiście, na pieczęci tej zapisano wyraźnie: „Der Bürgermeister… der Stadt Nikolai” (= Burmistrz… miasta Mikołowa), pośrodku zaś umieszczono orła ze swastyką, godło państwowe III Rzeszy. Kluczowe są tu jednak słowa: „als Ortspolizeibehörde” (= jako zwierzchnik policji lokalnej). Otóż w tym przypadku burmistrz nie występował jako organ władzy miejskiej, lecz państwowej (policyjnej). I dlatego zapewne w miejsce herbu miasta na pieczęci pojawia się godło państwowe. Nadal jednak stosowano też główną pieczęć miejską z herbem.
Artykuł powiązany:
W tym miejscu należałoby dodać, że przed wybuchem wojny na pieczęci policyjnej widniał jeszcze herb miejski. Tyle że w tamtym czasie – jak zaznaczono wyraźnie w opisie pieczęci – była to Policja Miejska, podlegająca władzom miasta. Tymczasem w III Rzeszy policja była już organem państwowym.
Źródła drukowane: [SZD0022]
• Dzieje „Masońskiej Willi” w Mikołowie, A.A. Jojko, Mikołów 2007, s. 278.
• Herby i pieczęcie miast górnośląskich, M. Kaganiec, Katowice 2002, s. 27.
• Kto i kiedy usunął herb? – Miejskie pieczęcie w latach wojny i za czasów PRL, A.A. Jojko [w:] „Gazeta Mikołowska” nr 04/2008 (205), IV 2008, s. 37.
