Przez całe stulecia mikołowskie drogi i ulice, bez względu na ich wielkość, nie były oznaczane indywidualnymi nazwami.
Jeszcze w początkach XIX wieku żadna z ulic w śródmieściu nie posiadała własnej nazwy; jedynie najważniejsze drogi wylotowe z miasta określano nazwami opisowymi w rodzaju „ulica do…” lub „droga do…”.
Dowodzi tego tzw. plan Viebiga, ukazujący centrum Mikołowa w roku 1811. Nazwę opisową otrzymało tutaj siedem głównych dróg wylotowych, przy czym autor planu dokonał wyraźnego rozróżnienia pomiędzy drogami ważniejszymi (Strasse) oraz drugorzędnymi (Weg). Warto jednak zauważyć, że w tym czasie żadna z mikołowskich dróg nie była jeszcze wyszosowana ani wybrukowana; pierwsza szosa powstała tutaj w 1824 roku, a pierwszy bruk położono w roku 1820.
Wspomniane nazwy powstały w sposób naturalny, ukazując po prostu ówczesny układ komunikacyjny:
- Strasse nach Pleß – czyli „Droga do Pszczyny”, to obecna ul. Pszczyńska. Nazwa ta przetrwała do dziś!
- Strasse nach Berun – czyli „Droga do Bierunia”, to ciąg obecnych ulic Skotnica – Krakowska.
- Strasse nach Sohrau – czyli „Droga do Żor”, to obecna ul. Konstytucji 3 Maja. Nazwa ta (ulica Żorska / Sohraustraße) przetrwała aż do czasów powojennych.
- Strasse von Gleiwitz – czyli „Droga z Gliwic”, to obecna ul. K. Prusa. Jej fragmentem była również zapewne dzisiejsza ul. Jana Pawła II.
- Strasse von Mislowitz und Beuthen – czyli „Droga z Mysłowic i Bytomia”, to obecna ul. Katowicka. Nazwa ta – w formie „ulica Bytomska” – przetrwała aż do lat siedemdziesiątych XX wieku.
- Weg nach Podliesche – czyli „Droga do Podlesia”, to obecna ul. Okrzei wraz z ul. Staropodleską. Natomiast obecna ul. Podleska nosiła przez całe dziesięciolecia nazwę „Drogi do Zarzecza” (Strasse nach Zarzytsche).
- Weg von Retta – czyli „Droga z Rety”, to obecna ul. Waryńskiego.
Jednak w połowie XIX stulecia własną nazwę posiadało już kilkanaście mikołowskich ulic, w tym najważniejsze ulice w śródmieściu. W przewodniku Feliksa Triesta z 1864 roku czytamy m.in.:
„Nicolai zerfällt in die eigentliche Stadt und die Vorstädte resp. die Feldhausbesitzungen. Die Stadt selbst besteht aus dem Marktplatz, der Gleiwitzer-, Pfarr-, Schul-, Beuthener-, Bahnhof-, Teich-, Kirch-, Krakauer-, Sohrauer-, Löffel- und Plesser-Straße, der sogenannten Hintergasse (Sotilla), der Pfarre resp. Probstei (Podpfarre), und dem Hutungsanger (Skotnitza).”
W przekładzie na język polski fragment ten brzmi:
„Mikołów dzieli się na miasto właściwe oraz przedmieścia, względnie pojedyncze gospodarstwa pośród pól. Samo miasto składa się z Placu Targowego, ulic: Gliwickiej, Farskiej, Szkolnej, Bytomskiej, Dworcowej, Stawowej, Kościelnej, Krakowskiej, Żorskiej, Łyżkowej i Pszczyńskiej, tak zwanej Tylnej Drogi (Zatyle), fary albo probostwa (Podfarze) oraz pastwiska (Skotnica)”.
Spośród tych kilkunastu najstarszych, wymienionych już w połowie XIX wieku ulic, trzy zachowały swą historyczną nazwę do dziś. Co oczywiste, funkcjonują one obecnie w polskiej wersji językowej.
- Teichstraße – obecna ul. Stawowa. Nazwa ta nawiązywała do dużego stawu, tzw. Stawu Młyńskiego, który do schyłku XIX wieku znajdował się w miejscu obecnego targowiska.
- Krakauerstraße – obecna ul. Krakowska. Jej nazwę zmieniono tylko raz: w czasach PRL (od 1964) jej patronem był gen. Aleksander Zawadzki.
- Plesserstraße – obecna ul. Pszczyńska.
Przetrwała również nazwa Skotnica, choć w owym czasie określano tak osobną dzielnicę Mikołowa powstałą na terenie dawnego pastwiska miejskiego (m.in. teren dzisiejszego os. Słowackiego), podczas gdy obecnie nazwa ta przetrwała jedynie w odniesieniu do przebiegającej przez Skotnicę ulicy.
W przypadku pozostałych ulic konieczny jest już nieco bardziej rozbudowany komentarz:
- Marktplatz (‘Plac Targowy”) – to po prostu mikołowski Rynek. Nie była to jednak nazwa własna, lecz raczej opis funkcji, jaką Rynek w owym czasie faktycznie pełnił.
- Gleiwitzerstraße („ulica Gliwicka”) – to nie ul. Gliwicka, lecz obecna ul. Jana Pawła II. W tej właśnie formie nazwa ulicy przetrwała aż do początków XX wieku, później zmieniała się kilkakrotnie.
- Pfarrstraße („ulica Farna”) – to dzisiejsza ul. Stefana Okrzei. Nazwa nawiązywała do tego, że przy tejże ulicy, mniej więcej w miejscu obecnych salek katechetycznych, stała przez całe stulecia najstarsza, drewniana jeszcze plebania, czyli budynek proboszczowski. W początkach XX wieku ulicę tę nazwano Klosterstrasse (ul. Klasztorna); obecną nazwę nosi od roku 1948.
- Schulstraße („ulica Szkolna”) – to dzisiejsza ul. Józefa Lompy, a jej nazwa nawiązywała do faktu, że u jej wylotu, nieopodal starego kościółka, umiejscowiony był dawniej budynek mikołowskiej szkoły parafialnej.
- Beuthenerstraße („ulica Bytomska”) – to dzisiejsza ul. Katowicka. Stara nazwa funkcjonowała aż do lat siedemdziesiątych XX wieku.
- Bahnhofstraße („ulica Dworcowa”) – to obecna ul. Konstantego Prusa. Nazwę tę, nawiązującą do wzniesionego około 1857 roku dworca kolejowego, nosiła przez wiele dziesięcioleci, zarówno w czasach niemieckich, jak i polskich. Zmieniono ją dopiero jakiś czas po śmierci Konstantego Prusa (zm. w 1961 roku).
- Kirchstraße („ulica Kościelna”) – to ul. Kard. Stefana Wyszyńskiego. Nazwa ta, nawiązująca do kościoła św. Wojciecha, obowiązywała do 1948 roku, kiedy to otrzymała nowego patrona – Czesława Polusa.
- Sohrauerstraße – to dzisiejsza ul. Konstytucji 3. Maja, obejmująca jeszcze wówczas fragment obecnego Placu 750-lecia i łącząca się bezpośrednio z ul. Krakowską. W latach 1936-1939 patronem dotychczasowej ul. Żorskiej został marszałek Józef Piłsudski. W okresie PRL powrócono na krótko do nazwy pierwotnej, lecz już wkrótce ul. Żorskiej nadano nowych patronów: wpierw Ignacego Daszyńskiego, a następnie (od 1953) Feliksa Dzierżyńskiego.
- Löffelstraße („ul. Łyżkowa”) – to obecna ul. Skotnica, przy czym była ona wówczas znacznie dłuższa i z obu stron łączyła się z ul. Krakowską. Nazwa ulicy nawiązywała do istniejącej przy niej fabryki łyżek Ludwika Fröhlicha – najstarszego zakładu przemysłowego w Mikołowie (zał. 1840).
- Hintergasse (dosł. „tylna droga”), czyli po prostu Zatyle – to dzisiejsza ul. Św. Wojciecha, a dokładniej mówiąc – jej początkowy, najstarszy odcinek, aż do skrzyżowania z ul. Stefana Okrzei. Zatylem określano budynki po lewej (zachodniej) stronie Hintergasse, traktując je jako odrębną „dzielnicę” miasta. Sama nazwa nawiązuje do usytuowania „za tyłami” kamienic wschodniej pierzei mikołowskiego rynku. Wkrótce jednak nazwa Hintergasse ustąpiła wersji Kanalstrasse (ul. Kanałowa), nawiązującej do przepływającego wzdłuż niej cieku wodnego (kanału); w takiej też formie przetrwała ona przez wiele dziesięcioleci, aż do roku 1948, gdy przemianowano ją na ul. Antoniego Sambora.
- Probstei, czyli Podfarze, nie było nazwą jednej ulicy, lecz całej dzielnicy miasta, umiejscowionej po zachodniej stronie obecnej ul. Św. Wojciecha. Jeszcze do początków XIX wieku Podfarze było całkowicie niezależne od władz miejskich i stanowiło dominialną własność mikołowskich proboszczów, którym przysługiwały na tym terenie wszystkie prerogatywy prywatnego dziedzica wsi. Podfarze miało również osobnego wójta, który podlegał panu dominialnemu, czyli proboszczowi. W roku 1809 niezależność ta została ostatecznie zniesiona, a całe Podfarze włączono do miasta.
Źródła drukowane: [SZD0045]
• Najstarsze nazwy mikołowskich ulic: Przetrwały tylko trzy, A.A. Jojko [w:] „Gazeta Mikołowska” nr 11/2008 (212), XI 2008, s. 37.
• Topographisches Handbuch von Oberschlesien. Erste Hälfte, F. Triest, Breslau 1864, s. 603.
• Z przeszłości Mikołowa i jego okolicy, K. Prus, Katowice-Mikołów 1932, s. 77-78, 142, 150, 173-178, 190-200, 211-212, 287-289, 292-294.
• Źródła kartograficzne do dziejów Mikołowa (do 1945 roku), P. Greiner, M. Mączka, Mikołów 2007, 14, 21, VII.
Źródła archiwalne: [SZD0045]
• Zeichnung von der Stadt Nicolay 1811, oprac. Viebig, AP Opole, Rej. Opol. Kart., sygn. IX/52.
