W 2004 roku mikołowska parafia ewangelicko-augsburska obchodzi jubileusz 150-lecia swego istnienia. Ustanowiono ją w dniu 8 października 1854 roku po kilkuletnich staraniach zamieszkujących miasto ewangelików, wówczas jeszcze jako parafię ewangelicko-unijną. Rok wcześniej, 3 października 1853 roku, w Mikołowie powstała również szkoła ewangelicka.
W zasadzie można tutaj mówić nie tyle o ustanowieniu, co o odnowieniu parafii, gdyż w okresie trwania na tych terenach Reformacji (1580-1628) cała ówczesna parafia mikołowska, wraz z miastem Mikołowem oraz 14 okolicznymi wioskami, była formalnie parafią ewangelicką (luterańską), wszyscy mieszkańcy – luteranami, a oba ówczesne kościoły (obecny stary kościół św. Wojciecha i MB Śnieżnej oraz drewniany kościółek św. Mikołaja) zarządzane były przez pastorów luterańskich. Byli nimi kolejno:
- ks. Marcin SZYMBARSKI (1580-1588),
- ks. Wacław JACOBI (1588-1592),
- ks. Jakób MAŁYŃSKI (1593-1619),
- ks. Martin FRÖHLICH (1619-1628).
Jednak po roku 1628 (kontrreformacja), przez ponad dwa stulecia ewangelicy z Mikołowa i okolic pozbawieni byli własnej parafii, a w latach 1654-1818 również i jakiegokolwiek miejsca kultu w pobliżu miasta.
Sytuacja miejscowych ewangelików poprawiła się nieco w roku 1818, kiedy to na mocy specjalnego przywileju księcia pszczyńskiego Henryka von Anhalt-Coethen otrzymali oni prawo do odprawiania w Mikołowie czterech (a od 1843 roku – ośmiu) nabożeństw ewangelickich w roku. W tym celu wynajęto prywatne pomieszczenie na pierwszym piętrze kamienicy Rynek 16 (w jej miejscu stoi dzisiejszy ratusz), gdzie urządzono niewielką Salę Modlitw. Nabożeństwa, zarówno w języku polskim, jak i niemieckim, odprawiali księża ewangeliccy z Pszczyny.
Kościół św. Jana w Mikołowie na grafice Moritza Krimmera z 1861 roku, pochodzącej z oryginalnego programu konsekracji tej świątyni.
Ta prowizoryczna kaplica funkcjonowała do 1861 roku, kiedy to wzniesiono i konsekrowano istniejący do dziś kościół św. Jana.
Pierwszym mikołowskim pastorem po kontrreformacji został ks. Friedrich A. Zernecke (1854-1864). Od tego czasu odnowionej parafii ewangelickiej w Mikołowie przewodziło łącznie dziewięciu proboszczów:
- ks. Friedrich August ZERNECKE (1854-1864),
- ks. Wilhelm LEMON (1865-1906),
- ks. Reinhold TONDOCK (1907-1932),
- ks. Gustaw Adolf LEDER (1932-1937),
- ks. Gustaw BRODA (1937-1939),
- ks. Herbert Friedrich RUTZ (1939-1944),
- ks. Jan KARPECKI (1945-1978),
- ks. Jan GROSS (1978-2004),
- ks. Kornel UNDAS (od 2004).
Prócz kościoła, którego budowniczym był właśnie ks. Zernecke, niezbyt liczna przecież społeczność zdołała również urządzić własny cmentarz (1861), wybudować plebanię (1873) oraz Salę Parafialną wraz z mieszkaniami dla wikariuszy i organisty (1912).
Do parafii należało wielu spośród najwybitniejszych mieszkańców miasta, w tym kilku burmistrzów, a także wielu rajców miejskich, nauczycieli i urzędników. Szczególną rolę w rozwoju miasta odegrali ewangeliccy przemysłowcy, pośród których znaleźli się m.in. założyciele i późniejsi właściciele największych mikołowskich zakładów i fabryk: Huty Manna, Huty Waltera (obecne Paleniska), Huty Maria-Luiza (późniejszy zakład Hansa Zeumera), Zakładów Koetza (potem Büschla, obecnie „MIFAMA”) czy Fabryki Papieru Karla G. Dittricha. Większość z nich spoczywa na mikołowskim cmentarzu ewangelickim.
Jak stwierdzono swego czasu na łamach kwartalnika diecezjalnego „Ewangelik” (nr 2/2004, s. 27):
„Parafia w Mikołowie należy do tych, które odegrały większą rolę w górnośląskim ewangelicyzmie. Złożyły się na tę rolę zarówno liczebność parafii, jak i postacie duchownych tej miary, co księża Wilhelm Lemon, Gustaw Leder, Jan Karpecki czy Jan Gross”.
Istotnie, mikołowska parafia miała sporo szczęścia do wybitnych duchownych, szczególnie w czasach trudnych i przełomowych.
Szczególnie duży wkład w życie tutejszej społeczności ewangelickiej włożyli m.in: Ks. August Zerecke, który prócz założenia parafii w przeciągu zaledwie jednego roku wybudował jeszcze kościół, ks. Wilhelm Lemon – z uwagi na swe rozliczne zasługi dla Kościoła pełniący nawet tymczasowo funkcję superintendenta pszczyńskiego, ks. Jan Karpecki – któremu przypadło w udziale przewodzenie parafią w jakże trudnym okresie po zakończeniu II wojny światowej, autor wielu publikacji, przez pewien czas pełniący funkcję konseniora diecezji katowickiej, czy wreszcie ks. Jan Gross, którego rządy w parafii mikołowskiej przypadły zarówno na okres narodzin demokratycznej opozycji oraz na stan wojenny, jak i na ustrojową rewolucję 1989 roku, niosącą konieczność funkcjonowania w nowej, wolnorynkowej rzeczywistości.
Za duszpasterzowania ks. Grossa znaczenie stosunkowo niewielkiej przecież parafii ewangelickiej w Mikołowie wzrosło niepomiernie: w latach 1982-2004 mieściła się tutaj siedziba Śląskiego Oddziału Polskiej Rady Ekumenicznej (którego prezesem został ks. Gross) , zaś sam proboszcz pełnił funkcję konseniora diecezji, a następnie (od 2002 roku) prezesa Synodu Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego w RP – najwyższej władzy ustawodawczej Kościoła na terytorium Polski.
Wkraczając w czwarte półwiecze swego istnienia, mikołowska parafia ewangelicka pozostaje dziś otwarta zarówno na swą bogatą historię oraz kilkusetletnią tradycję luteranizmu na tych terenach, jak i na pełną wyzwań przyszłość, z którą zmierzyć się przyjdzie już nowemu, instalowanemu w początkach bieżącego roku proboszczowi, ks. Kornelowi Undasowi.
Źródła drukowane: [SZD0027]
• 150 lat mikołowskiej Parafii Ewangelickiej: Sala modlitw w rynku, A.A. Jojko [w:] „Gazeta Mikołowska” nr 10/2004 (163), X 2004, s. 18.
• Programm zur feierlichen Einweihung der evangelischen Kirche zu Nicolai am 29. October 1861, M. Krimmer’s lith, Inst. Gleiwitz 1861.
• Szkice z dziejów parafii ewangelickiej w Mikołowie, A.A. Jojko, Mikołów 2003, s. 10-14, 41-45, 145-153 i in.
• Wkład ewangelików w rozwój Katowic i Górnego Śląska, red. J. Szturc, Katowice 2004.
