W 2004 roku mikołowska parafia ewangelicko-augsburska obchodzi jubileusz 150-lecia swego istnienia. Ustanowiono ją w dniu 8 października 1854 roku po kilkuletnich staraniach zamieszkujących miasto ewangelików, wówczas jeszcze jako parafię ewangelicko-unijną. Rok wcześniej, 3 października 1853 roku, w Mikołowie powstała również szkoła ewangelicka.
W zasadzie można tutaj mówić nie tyle o ustanowieniu, co o odnowieniu parafii, gdyż w okresie trwania na tych terenach Reformacji (1580-1628) cała ówczesna parafia mikołowska, wraz z miastem Mikołowem oraz 14 okolicznymi wioskami, była formalnie parafią ewangelicką (luterańską), wszyscy mieszkańcy – luteranami, a oba ówczesne kościoły (obecny stary kościół św. Wojciecha i MB Śnieżnej oraz drewniany kościółek św. Mikołaja) zarządzane były przez pastorów luterańskich. Byli nimi kolejno:
- ks. Marcin SZYMBARSKI (1580-1588),
- ks. Wacław JACOBI (1588-1592),
- ks. Jakób MAŁYŃSKI (1593-1619),
- ks. Martin FRÖHLICH (1619-1628).
Jednak po roku 1628 (kontrreformacja), przez ponad dwa stulecia ewangelicy z Mikołowa i okolic pozbawieni byli własnej parafii, a w latach 1654-1818 również i jakiegokolwiek miejsca kultu w pobliżu miasta.
Sytuacja miejscowych ewangelików poprawiła się nieco w roku 1818, kiedy to na mocy specjalnego przywileju księcia pszczyńskiego Henryka von Anhalt-Coethen otrzymali oni prawo do odprawiania w Mikołowie czterech (a od 1843 roku – ośmiu) nabożeństw ewangelickich w roku. W tym celu wynajęto prywatne pomieszczenie na pierwszym piętrze kamienicy Rynek 16 (w jej miejscu stoi dzisiejszy ratusz), gdzie urządzono niewielką Salę Modlitw. Nabożeństwa, zarówno w języku polskim, jak i niemieckim, odprawiali księża ewangeliccy z Pszczyny.
Kościół św. Jana w Mikołowie na grafice Moritza Krimmera z 1861 roku, pochodzącej z oryginalnego programu konsekracji tej świątyni.
Ta prowizoryczna kaplica funkcjonowała do 1861 roku, kiedy to wzniesiono i konsekrowano istniejący do dziś kościół św. Jana.
Pierwszym mikołowskim pastorem po kontrreformacji został ks. Friedrich A. Zernecke (1854-1864). Od tego czasu odnowionej parafii ewangelickiej w Mikołowie przewodziło łącznie dziewięciu proboszczów:
- ks. Friedrich August ZERNECKE (1854-1864),
- ks. Wilhelm LEMON (1865-1906),
- ks. Reinhold TONDOCK (1907-1932),
- ks. Gustaw Adolf LEDER (1932-1937),
- ks. Gustaw BRODA (1937-1939),
- ks. Herbert Friedrich RUTZ (1939-1944),
- ks. Jan KARPECKI (1945-1978),
- ks. Jan GROSS (1978-2004),
- ks. Kornel UNDAS (od 2004).
Prócz kościoła, którego budowniczym był właśnie ks. Zernecke, niezbyt liczna przecież społeczność zdołała również urządzić własny cmentarz (1861), wybudować plebanię (1873) oraz Salę Parafialną wraz mieszkaniami dla wikariuszy i organisty (1912).
Do parafii należało wielu spośród najwybitniejszych mieszkańców miasta, w tym kilku burmistrzów, a także wielu rajców miejskich, nauczycieli i urzędników. Szczególną rolę w rozwoju miasta odegrali ewangeliccy przemysłowcy, pośród których znaleźli się m.in. założyciele i późniejsi właściciele największych mikołowskich zakładów i fabryk: Huty Manna, Huty Waltera (obecne Paleniska), Huty Maria-Luiza (późniejszy zakład Hansa Zeumera), Zakładów Koetza (potem Büschla, obecnie „MIFAMA”) czy Fabryki Papieru Karla G. Dittricha. Większość z nich spoczywa na mikołowskim cmentarzu ewangelickim.
Jak stwierdzono swego czasu na łamach kwartalnika diecezjalnego „Ewangelik” (nr 2/2004, s. 27):
„Parafia w Mikołowie należy do tych, które odegrały większą rolę w górnośląskim ewangelicyzmie. Złożyły się na tę rolę zarówno liczebność parafii, jak i postacie duchownych tej miary, co księża Wilhelm Lemon, Gustaw Leder, Jan Karpecki czy Jan Gross”.
Istotnie, mikołowska parafia miała sporo szczęścia do wybitnych duchownych, szczególnie w czasach trudnych i przełomowych.
Szczególnie duży wkład w życie tutejszej społeczności ewangelickiej włożyli m.in: Ks. August Zerecke, który prócz założenia parafii w przeciągu zaledwie jednego roku wybudował jeszcze kościół, ks. Wilhelm Lemon – z uwagi na swe rozliczne zasługi dla Kościoła pełniący nawet tymczasowo funkcję superintendenta pszczyńskiego, ks. Jan Karpecki – któremu przypadło w udziale przewodzenie parafią w jakże trudnym okresie po zakończeniu II wojny światowej, autor wielu publikacji, przez pewien czas pełniący funkcję konseniora diecezji katowickiej, czy wreszcie ks. Jan Gross, którego rządy w parafii mikołowskiej przypadły zarówno na okres narodzin demokratycznej opozycji oraz na stan wojenny, jak i na ustrojową rewolucję 1989 roku, niosącą konieczność funkcjonowania w nowej, wolnorynkowej rzeczywistości.
Za duszpasterzowania ks. Grossa znaczenie stosunkowo niewielkiej przecież parafii ewangelickiej w Mikołowie wzrosło niepomiernie: w latach 1982-2004 mieściła się tutaj siedziba Śląskiego Oddziału Polskiej Rady Ekumenicznej (którego prezesem został ks. Gross) , zaś sam proboszcz pełnił funkcję konseniora diecezji, a następnie (od 2002 roku) Prezesa Synodu Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego w RP – najwyższej władzy ustawodawczej Kościoła na terytorium Polski.
Wkraczając w czwarte półwiecze swego istnienia, mikołowska parafia ewangelicka pozostaje dziś otwarta zarówno na swą bogatą historię oraz kilkusetletnią tradycję luteranizmu na tych terenach, jak i na pełną wyzwań przyszłość, z którą zmierzyć się przyjdzie już nowemu, instalowanemu w początkach bieżącego roku proboszczowi, ks. Kornelowi Undasowi.
Źródła drukowane: [SZD0027]
• 150 lat mikołowskiej Parafii Ewangelickiej: Sala modlitw w rynku, A.A. Jojko [w:] „Gazeta Mikołowska” nr 10/2004 (163), X 2004, s. 18.
• Programm zur feierlichen Einweihung der evangelischen Kirche zu Nicolai am 29. October 1861, M. Krimmer’s lith, Inst. Gleiwitz 1861.
• Szkice z dziejów parafii ewangelickiej w Mikołowie, A.A. Jojko, Mikołów 2003, s. 10-14, 41-45, 145-153 i in.
• Wkład ewangelików w rozwój Katowic i Górnego Śląska, red. J. Szturc, Katowice 2004.
